دامپزشکی حلقه‌ای اثرگذار در زنجیرۀ حفظ آب
امیرحسین کاکایی
دانشجوی دکتری عمومی دامپزشکی و فعال حوزه امنیت غذایی
در این روزهای ایران ما، بحران آب دیگر یک هشدار یا پیش‌بینی نیست، بلکه بخشی از زندگی روزمره ماست که پیوسته امنیت غذایی‌مان را تهدید می‌کند. افت شدید سطح آبخوان‌ها، کاهش نگران‌کننده بارش‌ها در اکثر نقاط کشور، خشک‌شدن رودخانه‌ها، کاهش ذخیره آب سدها، تنش آبی در بیشتر شهرها -مخصوصاً شهرهای مرکزی و صنعتی- و... بخشی از چهره آشکار این بحران تلخ هستند. ایران ما به‌واسطه اقلیم خشک و نیمه‌خشکی که دارد، در برخورداری از منابع آبی با محدودیتی قابل‌توجه روبه‌روست؛ به همین دلیل، نیازمند آن است که مصرف آب را به‌صورت علمی و بهینه مدیریت کند.
بر اساس گفته‌های متخصصان حوزه آب و منابع طبیعی، حدود ۷۰ درصد آب مصرفی کشور به بخش کشاورزی و دامپروری اختصاص دارد. البته این درصد به‌عنوان میانگین کل کشور بیان می‌شود و در هر منطقه ممکن است کم یا زیاد باشد. سهم قابل‌توجهی از این مصرف آب مربوط به تولید و فرآوری محصولات دامی است؛ محصولاتی مانند گوشت، شیر، تخم‌مرغ و... محصولاتی که از تولید تا مصرف، همگی تحت نظارت دامپزشکی انجام می‌شود. اگر دامپزشک، نگاهی علمی و جامع به مدیریت بهینه مصرف آب داشته باشد، می‌تواند به حفظ ذخایر آبی کشور کمک کند.
پشت یک لیوان شیر، چند لیوان آب پنهان شده است؟
برای آن‌که از میزان آب مصرفی در فعالیت‌های مرتبط با دامپزشکی آگاهی پیدا کنیم، ابتدا لازم است با مفهوم «آب مجازی» آشنا شویم. آب مجازی، مجموع حجم آبی است که -چه به‌صورت مستقیم و چه غیرمستقیم- در مراحل مختلف تهیّه، تولید و عرضه یک محصول مصرف می‌شود.
میزان آب مجازی در تولید محصولات دامی و طیوری مانند شیر، گوشت، تخم‌مرغ و... حاصل جمع سه بخش اصلی است:
۱. میزان آب مصرفی برای تولید خوراک و نهاده
۲. میزان آبی که دام یا طیور در زمان پرورش می‌نوشند
۳. میزان آبی که برای شست‌وشو، بسته‌بندی، ضدعفونی، زنجیره سرد و... در فرایند تولید استفاده می‌شود.
درک وضعیت به کمک اعداد و ارقام
حالا که با مفهوم آب مجازی در تولید محصولات دامی آشنا شدیم، باید به سراغ اعداد برویم تا بتوانیم درکی درست از حجم آب مصرفی در فعالیت‌های مرتبط با دامپزشکی پیدا کنیم. بر اساس آمار، به‌طور متوسط برای تولید هر یک کیلو گوشت گاوی که مصرف می‌کنیم، بیش از ۱۵ هزار لیتر آب مصرف شده است. این عدد برای تولید یک کیلوگرم گوشت مرغ حدود ۴۰۰۰ لیتر است.
پشت یک لیوان شیر ۲۰۰ میلی‌لیتری، حدود ۲۰۰ لیتر آب پنهان شده؛ به زبان ساده‌تر، به ازای هر لیتر شیر، ۱۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود (البته با توجه به نژاد گاو، اعداد مختلفی بیان شده است؛ مثلاً برای نژادهای بومی، اعداد پایین‌تری ذکر شده است). در خصوص تخم‌مرغ نیز متخصصان، عددی حدود ۱۵۰ لیتر را به ازای هر تخم‌مرغ، به‌عنوان آب مجازی بیان کرده‌اند. در صنایع تبدیلی دامپزشکی، مانند کشتارگاه‌های صنعتی، با اعداد بسیار بزرگی در خصوص مصرف آب روبه‌رو هستیم. برای مثال، متوسط مصرف آب سالیانه یک کشتارگاه صنعتی طیور، حدود ۴۰۰ میلیون لیتر برآورد شده است. همچنین میزان متوسط مصرف آب در کشتارگاه دام، ۷۵۰۰ تا ۱۰۰۰۰ لیتر به‌ازای هر تن گوشت ذکر شده است. فراموش نکنیم که این اعداد بسته به شرایط اقلیمی و فناوری‌های کشتار می‌توانند متفاوت باشند، و اگر در صنایع تبدیلی به‌سمت استفاده از فناوری‌های نوین حرکت کنیم، می‌توانیم مصرف آب را نیز مدیریت کنیم.
دامپزشکی فقط درمان حیوانات بیمار نیست
به‌عنوان یک دانشجوی دامپزشکی، بارها دیده‌ام که عامه مردم دامپزشکی را محدود به درمان حیوانات بیمار می‌دانند. اما باید بگویم حقیقت، گسترده‌تر از این تصور است. دامپزشکی، یکی از اصلی‌ترین ارکان سلامت جامعه و از مهم‌ترین بخش‌های تأمین امنیت غذایی محسوب می‌شود و می‌تواند نقشی مؤثر در مدیریت منابع طبیعی کشور داشته باشد.
اگر دامپزشکی علمی، دقیق و با چشمانی باز باشد، می‌تواند در کنار حفظ سلامت حیوانات و جوامع انسانی، با پیشگیری از بروز بیماری و استفاده از متدهای مدیریتی روز جهان در گله‌ها و صنایع تبدیلی، هم ضامن تأمین غذای جامعه باشد و هم ناجی سرمایه مهمی مانند آب.
بهینه‌سازی الگوی مصرف آب در دامپزشکی
برای کاهش هدررفت آب در دامپزشکی و دامپروری، اقدامات و راهکارهای مختلفی وجود دارد که می‌توان آن‌ها را بر اساس هزینه، افق زمانی اجرا و اثر، سطح فناوری و... دسته‌بندی کرد. قطعاً نخستین اقدام مؤثر، آموزش و توانمندسازی متخصصان و کارکنان در خصوص حفظ آب است.
در بخش تجهیزات، می‌توان با استفاده از سیستم‌های آب‌خوری هوشمند و به‌روز مانند سیستم Nipple drinker در مرغداری‌ها یا بهره‌گیری از سیستم‌های تصفیه و بازچرخانی آب در صنایع تبدیلی و مزارع، به کاهش هدررفت آب کمک کرد.
در زمینه تغذی دام، تولید خوراک و نهاده‌های دامی با استفاده از فناوری‌های روز، ایجاد تنوع در تأمین نیازهای تغذیه‌ای دام و طیور (مثلاً استفاده از حشرات به‌عنوان منبع پروتئین)، استفاده از جیره‌های غذایی کم‌آب‌بر و نیز افزودنی‌های خوراک برای بهبود هضم و جذب، همگی بخشی از راهکارهایی هستند که برای حفظ ذخایر آبی مؤثرند.
اصلاح نژاد دام‌های بومی به‌واسطه مقاومت آن‌ها در برابر بیماری‌ها و شرایط آب‌وهوایی اقلیم ایران، و همچنین افزایش پرورش دام‌های مقاوم به تنش آبی (مانند شتر) از جمله سیاست‌های اصلاح نژاد و انتخاب هوشمند دام متناسب با شرایط آبی کشور است.
اصلاح الگوی مصرف محصولات دامی و ایجاد تنوع در سبد کالاهای پروتئینی نیز پیشنهادی است که با مشارکت مردم امکان‌پذیر خواهد بود.
یکی دیگر از ایده‌های قابل‌توجه، دامپروری فراسرزمینی و کشت فراسرزمینی خوراک و نهاده‌هاست؛ یعنی تولید خوراک یا محصولات دامی در کشورهایی با منابع طبیعی کافی، برای مصرف در داخل کشور؛ که مسبوق به سابقه نیز هست.
در حوزه مدیریت گله، اقداماتی مانند استفاده از برنامه‌های شست‌وشو و ضدعفونی به‌روز و کم‌آب‌بر، پیشگیری از بروز بیماری‌های دامی که موجب کم‌آبی (dehydration) می‌شوند، مانند بیماری‌های گوارشی (اسهال)، بیماری‌های متابولیک و... و نیز مدیریت استرس گرمایی گله‌ها، راهگشای صرفه‌جویی آبی در تولید هستند.
مواردی که گفته شد، همه پیشنهادها و راهکارها نیستند و قطعاً اقدامات دیگری نیز برای دستیابی به الگوی صحیح مصرف آب در دامپزشکی قابل‌طرح است.
برای آیندۀ ایران
امروز بحران آب در ایران کاملاً محسوس است و همه می‌دانند اگر امروز آب نباشد، فردا حیاتی در کار نخواهد بود. اما آنچه باید به‌صورت ویژه مورد توجه قرار بگیرد این است که مدیریت مصرف آب دیگر با نگاه‌ها و روش‌های سنتی و کلیشه‌ای ممکن نیست و لازمه حرکت به‌سمت مدیریت پایدار آب، استفاده از علم و فناوری روز و توجه به همه ابعاد مصرف آب است.
دامپزشکی، حلقه‌ای مهم از زنجیره مصرف آب است و توجه درست به این حوزه می‌تواند موجب نجات آب و تأمین پایدار امنیت غذایی شود. پس فکر نمی‌کنید وقتش رسیده که نگاهمان به دامپزشکی را عوض کنیم؟
منبع: روزنامه فرهیختگان
