در خصوص منقارماهی و خطر مرگ در اثر مصرف آن در انسان و حیوانات خانگی چه می‌دانیم؟ - دکتر کیان کاشانی

در خصوص منقارماهی و خطر مرگ در اثر مصرف آن در انسان و حیوانات خانگی چه می‌دانیم؟

دکتر کیان کاشانی

دامپزشک - شهرستان کرمان

سیگواتوکسین (Ciguatoxin) نوروتوکسیـنِ لیپوفیلیکِ پلی‌اِتری است که توسط جلبک‌های بنتیکِ جنس Gambierdiscus  که به طور طبیعی در آب‌های گرمسیری (۳۵° شمالی تا ۳۵° جنوبی) رشد می‌کنند تولید می‌شود و از طریق زنجیره غذایی در بدن ماهیان شکارچی تجمع زیستی می‌یابد. در میان این ماهیان، گونه‌های منقارماهی از خانواده Belonidae, که در مناطق جنوبی کشور با نام‌های «ماهی چنگو»، «گورغو» یا «ماهی سوزنی» شناخته می‌شوند، اهمیت ویژه‌ای دارند، غلظت سم در اندام‌های داخلی (کبد، روده، تخم) تا ۱۰۰ برابر بیشتر از عضلات است؛ ولی به دلیل مصرف گوشت ماهیان اهمیت عضلات بیشتر به نظر می‌رسد. ساختار شیمیاییِ بسیار پیچیدهِ این سم همراه با مقاومت حرارتی (تا ۱۵۰°C) و شیمیایی چشمگیر آن، سبب می‌شود فرایندهای حرارتی متداولِ پخت‌وپز مثل سرخ‌کردن یا کبابی کردن ماهی آلوده قادر به غیرفعال‌سازی آن نباشند. از نظر مکانیسم اثر، سیگواتوکسین با اتصال به جایگاه نوع ۲ بر روی کانال‌های سدیمی وابسته به ولتاژ (VGSCs) در غشای نورون‌ها، کانال را در حالتِ باز تثبیت می‌کند. پیامد این پدیده، دپلاریزاسیون پایدار، اختلال در انتقال عصبی و بروز علائم نوروپاتیک از جمله بی‌حسی، سوزش اندام‌ها، ضعف عضلانی و اختلالات حسی است. همین سازوکار مولکولی، طیف بالینی گسترده سندرم سیگواترا را رقم می‌زند که از اختلالات گوارشی حاد مانند تهوع، استفراغ، اسهال، درد شکم طی ۲-۶ ساعت پس از مصرف تا پارستزی، فلج عضلانی و درگیری‌های سیستم عصبی مرکزی متغیر است. علائم عصبی ممکن است تا ماه‌ها یا سال‌ها باقی بمانند. مصرف مجدد ماهی (حتی غیرآلوده)، آجیل یا فراورده‌های الکلی موجب عود علائم می‌شود.

اپیدمیولوژی سیگواترا در نواحی گرمسیری برجسته است و در کشور ما، به‌ویژه در سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان، به دلیل شرایط محیطی مساعد برای رشد Gambierdiscus و افزایش صید ماهیان شکارچی بزرگ، به‌خصوص در استان‌های جنوبی روندی رو به گسترش دارد. پیامد این وضعیت، به‌خطرافتادن سالانه سلامت شماری از هم‌وطنان و حتی حیوانات خانگیِ مصرف‌کننده گوشت این ماهیان است. شواهد اخیر نشان می‌دهد تشخیص زودهنگام سم در نمونه‌های ماهی با روش‌های پیشرفته LC–MS/MS، به‌ویژه هنگامی که با نمونه‌برداری هدفمند همراه شود، کلید کاهش خطر مسمومیت انسانی و حیوانی است. افزون بر این، فقدان درمان اختصاصی و پایداری اثرات سمی درازمدت، ضرورت آموزش مستمرِ پرسنل دامپزشکی و بهداشتی و توسعه برنامه‌های پایش زیستی و آموزشی را دوچندان می‌کند. از منظر دامپزشکی، بروز مسمومیت سیگواترا در حیوانات خانگی، به‌ویژه سگ و گربه، نیز گزارش شده است. تابلوی بالینی در این حیوانات مشابه انسان بوده و شامل علائم نورولوژیک، ضعف عضلانی، نارسایی تنفسی و حتی مرگ است؛ بنابراین، توجه ویژه به رژیم غذایی حیوانات خانگی و پرهیز از استفاده از گوشت ماهیان شکارچیِ بالقوه آلوده، اهمیتی اساسی در پیشگیری دارد.

نکاتی درباره فصل صید و ریسک بروز سیگواترا

تغییرات فصلی در جمعیت جلبک Gambierdiscus

رشد و تکثیر جلبک‌های تولیدکننده سیگواتوکسین (Gambierdiscus spp.) به‌شدت تحت‌تأثیر عوامل محیطی از جمله دمای آب، شوری، شدت نور خورشید و غلظت مواد مغذی قرار دارد. در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری، معمولاً در فصول گرم‌تر مانند تابستان و اواخر بهار، یا در دوره‌هایی با افزایش فعالیت زیستی جلبک‌ها (که ممکن است با فصل بارندگی یا آرامش نسبی دریا هم‌زمان باشد)، غلظت سیگواتوکسین در محیط افزایش می‌یابد. این افزایش، خطر آلودگی ماهیان و در نتیجه احتمال مسمومیت مصرف‌کنندگان را بیشتر می‌کند.

چرخه زندگی و رفتار تغذیه‌ای - مهاجرتی منقارماهی‌ها

گونه‌های مختلف منقارماهی، از جمله Exocoetus spp. (ماهی پرنده) و Hyporhamphus spp. (نیم‌منقارماهی) , الگوهای تغذیه و مهاجرت متفاوتی دارند که می‌تواند به فصل و شرایط محیطی وابسته باشد. در فصولی که این ماهیان به مناطقی با تراکم بالای Gambierdiscus مهاجرت می‌کنند یا در آنجا بیشتر فعال‌اند، احتمال آلودگی‌شان به سیگواتوکسین افزایش می‌یابد. به‌عنوان نمونه، در برخی مناطق گرمسیری، افزایش دمای آب در تابستان باعث رشد چشمگیر جلبک‌های سمی شده و منقارماهی‌ها نیز برای تغذیه وارد این مناطق می‌شوند.

ارتباط فصل صید با ریسک آلودگی

صید در دوره‌هایی که هم‌زمان با اوج فعالیت زیستی جلبک‌های سمی یا بیشترین تجمع زیستی سم در بدن ماهی‌هاست، خطر بالاتری دارد. بااین‌حال، این به معنای «ایمن بودن» سایر فصول نیست، زیرا به دلیل پایداری بالای سیگواتوکسین، ماهیان آلوده در دوره‌های قبل، حتی ماه‌ها بعد می‌توانند همچنان منبع خطر باقی بمانند.

ضرورت پایش مداوم

به دلیل پیچیدگی تعاملات بین عوامل محیطی و زیستی، تعیین یک «فصل کاملاً ایمن» عملاً امکان‌پذیر نیست. ازاین‌رو، پایش منظم غلظت سیگواتوکسین در آب و نمونه‌های ماهی، در تمام طول سال ضروری است. آموزش صیادان و آگاه‌سازی مصرف‌کنندگان، به‌ویژه باتوجه‌به شباهت ظاهری نسبی منقارماهی به گونه‌های بی‌خطری مانند باراکودا، ضروری است تا از خرید این ماهی از فروشندگان یا دست‌فروشان غیرمجاز صرفاً به دلیل قیمت پایین خودداری شود.

ویژگی‌های ظاهری و ارتباط با ریسک آلودگی سیگواتوکسین

بررسی‌های میدانی و گزارش‌های صید نشان می‌دهد که در میان گونه‌های منقارماهی، برخی ویژگی‌های ظاهری می‌توانند با احتمال بالاتر آلودگی به سیگواتوکسین همبستگی داشته باشند، هرچند این ویژگی‌ها به‌تنهایی معیار قطعی تشخیص نیستند و باید همراه با پایش شیمیایی بررسی شوند.

·     اندازه و سن ماهی: منقارماهی‌های بزرگ‌تر و مسن‌تر به دلیل طولانی‌تر بودن زمان تجمع زیستی (Bioaccumulation) و قرارگرفتن در رأس زنجیره غذایی، اغلب غلظت‌های بالاتری از سیگواتوکسین را در بافت خود ذخیره کرده‌اند.

·        رنگ‌آمیزی بدن: در برخی گونه‌ها، نمونه‌هایی با رنگ‌آمیزی تیره‌تر یا سایه‌های آبی–سبز در ناحیه پشتی بیشتر در آب‌های عمیق و نزدیک به صخره‌های مرجانی زیست می‌کنند؛ این زیستگاه‌ها معمولاً تراکم بالاتری از جلبک‌های Gambierdiscus دارند.

·        وضعیت فیزیکی: ماهیانی که دارای علائم ظاهری ضعف، کندی حرکات هنگام صید، یا کاهش وزن نسبت به‌اندازه معمول هستند، ممکن است در نتیجه تغذیه در مناطق پرریسک، دچار آسیب فیزیولوژیک ناشی از سم شده باشند.

·      باوجود این، تشخیص قطعی ریسک آلودگی تنها بر اساس ظاهر ممکن نیست و چنین شاخص‌هایی باید صرفاً به‌عنوان عوامل هشداردهنده اولیه در نظر گرفته شوند. پایش منظم با روش‌های دقیق مانند LC–MS/MS همچنان تنها راه قابل‌اعتماد برای ارزیابی ایمنی مصرف این ماهیان است.

نقش سازمان‌های تخصصی در کنترل ریسک

سازمان دامپزشکی کشور، مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی و وزارت جهاد کشاورزی می‌توانند با اتخاذ رویکردی جامع و چندوجهی، نقش مهمی در کاهش و مدیریت خطر سیگواتوکسین در منقارماهی‌ها ایفا کنند. به طور مثال در اسپانیا، ترکیب پایش ماهی‌ها و آموزش عمومی موجب کاهش ۷۰٪ موارد این مسمومیت در این کشور شده است. این اقدامات شامل:

·        استقرار و اجرای برنامه‌های پایش زیستی و شیمیایی منظم و هدفمند برای شناسایی زودهنگام سیگواتوکسین در مناطق صیدگاهی و نمونه‌های ماهی،

·        تدوین و ابلاغ دستورالعمل‌های بهداشتی و فنی ویژه صیادان و فعالان صنعت شیلات برای شناسایی مناطق و فصول پرخطر،

·        طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی گسترده برای جامعه، دامپزشکان و متخصصان بهداشت و بیماری‌های آبزیان به‌منظور ارتقای آگاهی درباره خطرات و روش‌های پیشگیری از مسمومیت سیگواترا.

جمع‌بندی:

ماهیان شکارچی بزرگ نظیر منقار ماهی به دلیل زیست در مناطق گرمسیری و تجمع زیستی سم، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی و حیوانات خانگی در جنوب ایران هستند. باتوجه‌به فقدان پادزهر اختصاصی و پایداری سم، تنها راهکار مؤثر، پیشگیری مبتنی بر پایش علمی و آموزش مستمر است. سازمان‌های مرتبط باید با اختصاص بودجه به تجهیز آزمایشگاه‌های تشخیص سم و کنترل صید ماهیان پرخطر، گام‌های عملی بردارند. 

منابع پیشنهادی برای مطالعه بیشتر:

- دستورالعمل ECDC برای مدیریت سیگواترا.

- پروژه EuroCigua II برای پایش سم در اروپا.

- مطالعات NCCOS در مورد اکولوژی Gambierdiscus .

شکل 1- منقارماهی‌های مرگ‌آور؛ حاملان پنهان سیگواتوکسین در سواحل گرمسیری

شکل 2- تشخیص اشتباه منقارماهی با باراکودا می‌تواند خطر سیگواترا و مسمومیت مرگبار برای انسان و حیوانات خانگی به‌دنبال داشته باشد