تشریح ابعاد طرح تشخیص جنسیت فیل ماهی (سه ساله) برای اولین بار در دنیا در گفتگو با دکتر مسعودی فرد + تصاویر

حکیم مهر -  محققان دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران برای اولین بار در دنیا موفق به تعیین جنسیت ماهیان خاویاری از گونه فیل ماهی با استفاده از سونوگرافی شده اند. این در حالی است که اکنون برای تعیین جنسیت و حصول اطمینان از ماده بودن ماهی ، با برش جراحی بر روی بدن ماهی و مشاهده مستقیم با چشم اینکار صورت می گیرد. برای تشریح ابعاد این طرح مهم گفتگویی با دکتر مجید مسعودی فرد ، عضو هیأت علمی گروه علوم درمانگاهی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران داشته ایم که به همراه تصاویر مرتبط در انتهای این گفتگو تقدیم می‎گردد :

1-  جناب آقای دکتر ضمن تشکر از وقتی که در اختیار نشریه حکیم مهر قرار داید لطفاً عنوان این طرح را بطور کامل بفرمایید و ضمناً توضیح دهید که این تحقیق توسط چند نفر انجام شده است؟

عنوان طرح: تعیین جنسیت ماهی خاویاری فیل ماهی (Huso huso) در سن سه سالگی به وسیله اولتراسونوگرافی

این طرح توسط دو نفر از اعضای هیئت علمی گروه علوم درمانگاهی دانشکده دامپزشکی، اینجانب دکتر مجید مسعودی فرد و آقای دکتر علیرضا وجهی و با همکاری آقایان مهندس مهدی مقیم عضو هیئت علمی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر، دکتر رجب محمد نظری، مهندس علیرضا نقوی، و مهندس مهدی سهراب نژاد از کارشناسان شیلات انجام گرفته است. لازم به ذکر است که ایده اولیه استفاده از سونوگرافی برای تعیین جنسیت ماهیان خاویاری توسط آقای مهندس مهدی مقیم کارشناس محترم موسسه تحقیقات شیلات ایران در سال 1377 به دانشکده دامپزشکی پیشنهاد گردید و پروژه تعیین جنسیت و مراحل جنسی ماهیان خاویاری بالغ و نزدیک به بلوغ طی چندین سال با همکاری مشترک دو مجموعه علمی انجام گردید. منتهی تا به حال تحقیقی در مورد استفاده از سونوگرافی در تعیین جنسیت فیل ماهی 3 ساله صورت نپذیرفته بود.

راست به چپ : دکتر مسعودی فرد - دکتر وجهی

2-  دلیل و ضرورت انجام این طرح چه بوده است؟

فیل ماهی، از ماهیان خاویاری ارزشمندی است که به دلیل تولید خاویار با کیفیت و قیمت بالا، ارزش اقتصادی فوق العاده ای در بین گونه­های ماهیان خاویاری دارد. طی سالهای اخیر جمعیت ماهیان خاویاری دریای خزر و صید آنها به شدت کاهش یافته به گونه ای که از سوی کنوانسیون بین المللی تجارت گونه های در معرض خطر انقراض (CITES)، در لیست ماهیان در معرض خطر انقراض قرار گرفته اند. به همین دلیل طی سالهای اخیر توجه تولید کنندگان به تولید خاویار از طریق پرورش گونه های ماهیان خاویاری به خصوص فیل ماهی معطوف گردیده است. در سیستم های  پرورش ماهیان خاویاری به منظور تولید خاویار، نگهداری و پرورش ماهیان ماده مد نظر بوده و با توجه به دوره طولانی مدت پرورش تا تولید خاویار که حدودا 10-8 سال طول می کشد، نگهداری ماهیان نر از نظر اقتصادی به خاطر هزینه های غذا، دارو، فضای مورد نیاز، کارگر و ... مقرون به صرفه نمی باشد. پس چنانچه بتوان به طریقی در سنین پایین، ماهیان نر را از ماهیان ماده جدا نمود و آنها را به منظور فروش گوشت راهی بازار نمود، از نقطه نظر اقتصادی کمک شایانی به پرورش دهندگان و تولیدکنندگان خاویار خواهد بود. متاسفانه ماهیان خاویاری هیچگونه علائم خارجی مشهود و قابل اعتنا برای تعیین جنسیت ندارند به این معنی که از ظاهر ماهی نمی توان نر یا ماده بودن را مشخص نمود. در عین حال از روشهای مختلفی برای تعیین جنسیت ماهیان مختلف و علی الخصوص ماهیان خاویاری استفاده می شود.

3- روشهای فعلی تعیین جنسیت که استفاده می شود چیست؟

در حال حاضر عملی ترین روش تعیین جنسیت که در مراکز پرورش ماهیان خاویاری استفاده می شود عبارت از یک جراحی مختصر می باشد که با ایجاد برش کوچک در قسمت شکمی محوطه بطنی و تعیین جنسیت از طریق مشاهده مستقیم گناد  و یا نمونه گیری بافت شناسی میباشد انجام می گیرد. تعیین جنسیت در این روش در سن حدود سه سالگی به بعد صورت می گیرد. برای این منظور، پس از بیهوش کردن ماهی، و رعایت شرایط ضد عفونی، با تیغ اسکالپل برش کوچکی در سمت راست یا چپ شکم ایجاد شده و پس از در معرض دید قرار گرفتن گناد، تعیین جنسیت با رویت مستقیم گناد توسط فرد خبره صورت پذیرفته و در نهایت محل برش با نخ بخیه دوخته و ضد عفونی شده و آنتی بیوتیک به ماهی تزریق میگردد. روشهای دیگری نیز برای تعیین جنسیت ماهیان وجود دارد که معمولا استفاده از  این روشها در سیستم های پرورشی معمول نیست. این روشها عبارتند از:

-          بیوپسی و کاته تریزاسیون گناد که بیشتر در مورد ماهیان بالغ یا در حال بلوغ صورت گرفته و چندان در مورد ماهیان با سن پایین استفاده نمی شود.

-          روشهای آنالیز پلاسمای خون نظیر آنالیز لیپوفسفو پروتئین پلاسما، غلظت های ویتلوژنین پلاسما، آگلوتیناسیون و رادیوایمونواسی استروئیدهای خون

روشهایی که به آنها اشاره گردید عمدتا وقت گیر بوده و همانگونه که اشاره گردید در جمعیت های زیاد ماهی در سیستم های پرورشی امکان پذیر نبوده و از همه مهمتر اینکه این روشها تهاجمی بوده و باعث بروز آسیب و بعضا استرس فراوان به ماهی می شوند.

طبق تحقیقات جدیدی که نتایج آن در سال 2008 منتشر گردیده، متاسفانه روشهای تعیین جنسیت که بر پایه DNA و روشهای ژنتیکی- مولکولی استوار است در ماهیان خاویاری به نتایج رضایتبخشی نرسیده است.

4-  مختصری از روش و نحوه انجام کار تعیین جنسیت با روش سونوگرافی بفرمایید.

در این روش، از دستگاههای سونوگرافی تشخیصی که ایجاد امواج فراصوت می نمایند استفاده می شود. از سونوگرافی به وفور در کارهای تشخیصی پزشکی و دامپزشکی بخصوص در تشخیص بارداری و تعیین جنسیت استفاده می شود. در پروژه کنونی نیز از سونوگرافی برای تعیین نر یا ماده بودن فیل ماهی 3 ساله بهره گرفته شد. برای این منظور تنها کافی است ترانسدیوسر سونوگرافی در سمت راست یا چپ محوطه شکمی ماهی قرار داده شده و تصاویر محدوده ای که گناد ماهی یا همان تخمدان و بیضه قرار دارد بر روی صفحه مانیتور دستگاه تهیه شود. با توجه به تفاوتهایی که از نظر شکل و روشنایی تصویر بافتی بین تخمدان و بیضه وجود دارد و با اشاره به این نکته که تشخیص این تفاوتها از نتایج تحقیق کنونی بوده، می توان نر یا ماده بودن ماهی را مشخص نمود. البته با توجه به اندازه کوچک گناد فیل ماهی پرورشی در این سن، این کار برای افراد معمولی که آشنایی زیادی به سونوگرافی ندارند چندان آسان نبوده و نیاز به آموزش و کسب دانش لازم در خصوص تفسیر تصاویر سونوگرافی دارد.

5- روش شما چه مزیت هایی (اعم از راحتی کار، سن ماهی ، صرفه اقتصادی و غیره) نسبت به روش فعلی دارد؟

همانگونه که قبلاً اشاره شد، این روش از جنبه های مختلف بر روشهای کنونی تعیین جنسیت برتری دارد:

1- روش سونوگرافی، غیر تهاجمی بوده و هیچگونه خطری برای ماهی و مصرف کننده محصولات آن ندارد، در حالیکه اکثر روشهای کنونی تعیین جنسیت اعم از ایجاد برش بر روی شکم، تهیه بیوپسی و کاته تریزاسیون، و روشهای هورمونی که نیاز به خونگیری دارند همراه با آسیب رساندن به ماهی و بعضا القاء عوامل پاتوژن بوده که هم برای ماهی  استرس زا بوده و هم اینکه امکان به خطر افتادن حیات حیوان نیز وجود دارد.

2- اکثر روشهای معمول تعیین جنسیت زمان بر بوده و در مراکز پرورشی ماهیان که هزاران ماهی در آنها پرورش داده می شود، این روشهای وقت گیر؛ قابل استفاده نمی باشند، در حالیکه با استفاده از سونوگرافی، به طور متوسط مدت زمان تعیین جنسیت هر ماهی حدود 30 ثانیه می باشد.

3- از نقطه نظر هزینه های تعیین جنسیت نیز روش سونوگرافی مقرون به صرفه تر می باشد، چرا که با یک بار خرید دستگاه سونوگرافی می توان سالها ی متمادی از آن بهره برد.

6- در دنیا کار مشابهی در این زمینه انجام شده یا خیر؟

سونوگرافی ماهیان خاویاری بالغ و نزدیک به سن بلوغ برای اولین بار در سال 2002 توسط همین گروه تحقیقاتی گزارش شد و پس از آن کارهایی توسط سایر محققین انجام گرفت. منتهی تا به حال هیچ گروهی قادر به تعیین جنسیت ماهیان خاویاری در سنین پایین با دقت بالا و خصوصا بر روی فیل ماهی آن هم در سن سه سالگی با استفاده از سونوگرافی نبوده است. گزارشات غیر مستندی از تعیین جنسیت فیل ماهی در سن 4 سالگی و با دقت حدود 72% توسط محققین روسی وجود دارد ولی به یقین این اولین موردی است که در دنیا امکان تعیین جنسیت فیل ماهی سه ساله با استفاده از سونوگرافی و با دقت تشخیص بالای 95% فراهم گردیده است. لازم به ذکر است نتایج تحقیق کنونی در ششمین کنگره بین المللی ماهیان خاویاری در اکتبر 2009 در شهر ووهان چین ارائه شد که با استقبال علاقمندان مواجه گردید.

7- نهادها و یا سازمانهای دولتی مرتبط در این زمینه از شما چه حمایتی نموده اند؟

دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران در تامین هزینه ها و نیز تامین دستگاه سونوگرافی مورد نیاز انجام این پروژه حمایت نموده است. در زمینه نمونه ماهی مورد نیاز برای انجام این پروژه، کارگاه خصوصی پرورش ماهی ساعی واقع در شهر ساری همکاری بسیار صمیمانه ای به عمل آوردند که جا دارد همین جا از همکاری بعمل آمده تشکر و قدردانی کنیم.

8- برنامه ای برای ترویج و آموزش این روش دارید؟

به یقین استفاده از نتایج عملی تحقیق در کارگاههای پرورش فیل ماهی، بخشی از اهداف انجام این پروژه بوده و در این راستا امیدواریم با همکاری موسسات مربوطه نظیر سازمان شیلات ایران و موسسه تحقیقات شیلات ایران امکان آشنایی پرورش دهندگان با این روش و آموزش آنها فراهم گ