طاعون نشخوارکنندگان کوچک، بیماری استراتژیک پیش روی سازمان دامپزشکی
دکتر رضا شیبانی تذرجی؛ کارشناس اداره کل دامپزشکی هرمزگان
تیتر خبری تکان دهنده ای در تاریخ 9/4/94 انگیزه ای برای نگارش این مقاله گردید:
(تلفات بیش از 100 رأس از نشخوارکنندگان وحشی در منطقه هفتاد قله اراک در اثر P.P.R)
بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک که تا چند سال پیش برای دامدارن و حتی دامپزشکان نام چندان آشنایی نبود، امروزه با نام اختصاری P.P.R کاملاً شناخته شده است و متقاضیان دریافت واکسن پیشگیری از این بیماری مهلک و خسارت بار کمتر از متقاضیان واکسن آنتروتوکسمی که بیماری نام آشنای چند نسل قبل از دامداران و عشایر کشور می باشد نیست! یک اصل کارشناسی در دنیای دامپزشکی از نظر کلینیسین های متبحر و کارشناسان سازمانی آن است که استقبال مداوم یا مقطعی دامداران از یک واکسن خاص می تواند تعیین کننده خط مشی سازمانی برای تشکیلات دامپزشکی کشور باشد تا با تدوین و اجرای برنامه های مبارزه ای از تبدیل شدن بیماری مورد نظر دامداران به یک چالش مهم و بعضاً غیر قابل کنترل پیشگیری به موقع به عمل آورند.
بیماری P.P.R که در سال 1942 در کشور آفریقایی ساحل عاج برای اولین بار گزارش و شرح داده شد، به دلیل تشابه بالینی، پاتولوژیکی و ایمونولوژیکی با بیماری مسری و کشنده طاعون گاوی به نام طاعون نشخوارکنندگان کوچک موسوم شده و بر زبان ها افتاد! بررسی اپیدمیولوژی پیرامون خط سیر بیماری طی چند دهه پس از شناسایی بیماری تاکنون نشان دهنده آن است که بیماری به راحتی در کشورهای دارای شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نابسامان به راحتی شیوع پیدا کرده است.
این بیماری که بیشتر بز و گوسفند را درگیر می سازد، با نام های کاتا، طاعون گاوی کاذب، سندروم پنوموانتریت-استوماتیت، کمپلکس پنوموآنتریت در متون علمی شناخته می شود. بر پایه همین نامگذاری ها می توان دریافت که عوارض گوارشی و تنفسی از بارزترین نشانه های بالینی PPR می باشد.
هدف از این نوشتار بیان تکراری نکات درمانگاهی و آزمایشگاهی پیرامون این بیماری نیست، چرا که در قالب های علمی و دانشگاهی به این موضوع پرداخته شده است، ولی چهار نکته قابل تأمل و مهم در این خصوص وجود دارد: یکی این که به رغم فراگیر شدن بیماری در همه نقاط کشور، باز هم گاهی برخی دامپزشکان در تشخیص بیماری با مشکل مواجه می شوند و دلیل آن اشکال در تشخیص تفریقی PPR با تب برفکی، اکتیما (orf )، زبان آبی، پاستورلوز و پلوروپنومونی واگیر بز (CCPP) می باشد. نکته دوم احتمال مرگ و میر بالا در جمعیت دامی غیر از گوسفند و بز از قبیل گوساله های مبتلا به این بیماری می باشد، چنانکه در سال 1950 موارد بروز تلفات در گوساله هایی که به صورت تجربی به ویروس این بیماری آلوده شده بودند، گزارش شد و در سال 1995 این ویروس از یک بیماری شبه طاعون گاوی در بوفالوهای هندی جدا گردید. نکته سوم که به مراتب مهم تر است وجود فرم تحت بالینی این بیماری در دام هاست که می تواند از تیررس تشخیص دامپزشکان و نهایتاً سیستم پایش سازمان دامپزشکی مخفی بماند. این امر یقیناً به ادامه چرخش ویروس بین میزبانان خود می انجامد که آلودگی بیشتر و بروز خسارات اقتصادی بیشتر را به دنبال خواهد داشت. نکته چهارم به گردش درآمدن این ویروس در جمعیت دامهای وحشی است که علاوه بر تهدید ذخایر ژنتیکی حیات وحش، سبب شده است عملاً فعالیت های مبارزه ای در حوزه دامهای اهلی (روستایی، عشایری و صنعتی) به نتیجه مطلوب نرسد و آسیب های دو سویه بین جمعیت دام اهلی و وحشی به جریان افتاده است. مدیر کل دفتر حیات وحش و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تعداد تلفات جمعیت کل و بز در منطقه هفتاد قله را از زمان گزارش اولین تلفات در تاریخ 14/3/94 تا تاریخ 16/4/94 حدود 174رأس اعلام نمودند که به طور رسمی در سایت این سازمان منعکس گردید. بر اساس همین گزارش 1000 رأس کل و بز طی دو سه سال اخیر در اثر این بیماری به کام مرگ کشیده شده اند که صرف نظر از محکم بودن یا نبودن سند علمی این گفتار، موضوعی بسیار مهم و در خور توجه است.
اولین گزارش قطعی P.P.R در ایران در سال 1373 در ایلام منتشر گردید. بعد از گذشت 20 سال در حال حاضر این بیماری سراسر کشور را درگیر نموده و تقریباً آندمیک شده است و یقیناً خسارات فراوانی را به ذخیره دامی کشور وارد آورده است. آمار منتشر شده از سوی سازمان دامپزشکی کشور مندرج در دستورالعمل اجرایی سال 94 دفتر بهداشت و مدیریت بیماری های دامی، تعداد تلفات ناشی از این بیماری در جمعیت بز و گوسفند کشور را در سال گذشته (سال 93) 17116 رأس گزارش نموده است. اهمیت این بیماری از آن جا مشخص می گردد که دامداران زیان دیده از این بیماری در برخی موارد حتی حاضرند واکسن رایگان دولتی را به بهایی گزاف از طریق بازار سیاه خریداری نمایند. خسارت اقتصادی ناشی از طاعون نشخوارکنندگان کوچک به صنعت دامداری کشور نیجریه در سال 2009 حدود 1.5 میلیون دلار ارزیابی شده است.
با این وصف، در حال حاضر 76 کشور آفزیقایی، خاورمیانه، آسیایی و شبه قاره هند درگیر این بیماری می باشند. آن چه جلب نظر می نماید آن است که این مناطق حدود 80 درصد جمعیت بز و گوسفند کره زمین را در جغرافیای خود جای داده اند که از دیدگاه مجامع جهانی تهدیدی برای امنیت غذایی جهان محسوب می گردد و به همین دلیل سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (F.A.O ) با همکاری سازمان جهانی بهداشت دام (O.I.E) با قید فوریت اقدام به برگزاری کنفرانس بین المللی کنترل و ریشه کنی طاعون نشخوارکنندگان کوچک در تاریخ 31 مارس 2015 (11 فروردین 1394) تا 2 آوریل نمود. به منظور مهم جلوه دادن این همایش، محل برگزاری آن شهر ابیجان ساحل عاج انتخاب گردید که اولین مورد گزارش بیماری در سال 1942 میلادی در آن کشور اتفاق افتاد.
هدف از برگزاری این همایش تدوین برنامه ای هدفمند تا سال 2030 برای ریشه کنی کامل بیماری P.P.R بود که بر این اساس طی چهار مرحله از سال 2015 تا 2030 بایستی کشورهای درگیر بیماری (در کشورهای آفریقایی، ترکیه و منطقه اوراسیا، خاورمیانه و آسیا) در خصوص کنترل و ریشه کنی این بیماری اقداماتی هماهنگ و همسو با سازمان های جهانی یاد شده به عمل آورند. بنابراین رسیدن به سطح قابل قبول و پیش بینی شده از این برنامه مبارزه ای در کشور می تواند جایگاه ایران را در OIE ارتقا بخشد.
با توجه به غیر قابل پیش بینی بودن رفتارهای بیولوژیکی ویروس ها، قرابت خانوادگی بین ویروس PPR و طاعون گاوی و گسترده شدن جغرافیای آلودگی مراتع و جمعیت دامی اهلی و وحشی کشور باید احتمال بروز طاعون گاوی را به عنوان یک دغدغه در نظر داشت.
با توجه به برنامه جهانی ریشه کنی PPR که توسط مجامع جهانی ارائه گردیده است و ملاحظاتی که از منظر سیر گردش بیماری در حیات وحش بیان شد، ضرورت نشست اضطراری و عقد تفاهم نامه بین سازمان های دامپزشکی و حفاظت محیط زیست احساس می شود تا برنامه مدون و مشترکی به منظور کنترل و ریشه کنی بیماری در جمعیت دام های هدف پی ریزی گردد. بدون تردید دعوت از کارشناسان خبره سازمان های جهانی در این رابطه لازم و مفید خواهد بود.
با توجه به تحت بالینی بودن بسیاری از موارد درگیری دام ها، پیشنهاد می گردد تا واکسیناسیون دام ها از شکل هدفمند (چنانکه در دستورالعمل اجرایی سازمان دامپزشکی در سال 94 آمده است) خارج شود و در قالب فاز ملی به اجرا درآید.
منابع:
Kaukarbayevich, K. Z. (2009). Epizootological analysis of PPR spread on African continent and in Asian countries. African Journal of Agricultural Research, 4(9), 787-790.
