زنبوران عسل زیر سایه سنگین طیور می میرند!
(نقدی بر جایگاه فنی و تشکیلاتی زنبور عسل در سازمان دامپزشکی و وزارت جهاد کشاورزی)
دکتر رضا شیبانی تذرجی
کارشناس مسئول دارو و درمان اداره کل دامپزشکی استان هرمزگان
آلبرت انشتین: اگر زنبور عسل از کره زمین حذف شود، آنگاه فقط چهار سال از عمر بشر باقی خواهد ماند! بدون زنبور عسل، گرده افشانی متوقف خواهدگردید، گیاهان از بین خواهند رفت، حیوانی زنده نخواهد ماند و در نهایت نسل انسان منقرض خواهد شد!
آغاز سال نو و شکوفا شدن شکوفه های درختان در بهار، همواره با حضور زنبوران عسل جلوه ای زیباتر می یابد که دسترنج تکاپوی بی وقفه این عضو مهم و تأثیرگذار زنجیره غذایی، تولید عسل شفابخش برای انسان، ادامه نسل گیاهان از طریق گرده افشانی و نهایتاً ادامه زنجیره پیچیده حیات که انسان نیز جزئی از آن است می باشد. اما سؤال ساده و در عین حال عمیق این است که آیا متقابلاً اهمیت و ارزش گذاری فراخور و در شأن این مخلوق نیک سیرت و این معجزه آفرینش از سوی ما به عمل می آید؟!
نگاهی اجمالی به آمار مربوط به گردش مالی در حوزه پرورش و تکثیر زنبور عسل در کشورهای پیشرفته و درآمد دولت هایی که به عنوان کشورهای پیشرفته صنعتی شناخته می شوند، از محل صادرات ملکه، گرده گل، موم، بره موم، ژله سلطنتی، عسل و تجهیزات مرتبط با زنبورداری، نشان دهنده جایگاه و اهمیت این زمینه تولید در سیاست گذاری دولت های مذکور و پتانسیل مالی نهفته در آن می باشد و شایسته و بایسته است چنین سیاست گذاری های کلانی در کشور ما نیز انجام گیرد و با پیگیری مجدانه نهادهای دولتی به نتیجه برسد.
اهمیت زنبور عسل در بهبود تولیدات گیاهی و متعاقباً تولیدات دامی، امری بسیار بدیهی است و در بسیاری از کشورها در ازای استقرار کندوهای زنبور عسل در باغات و مزارع، از سوی کشاورزان به زنبورداران هزینه گرده افشانی پرداخت می شود، اما متاسفانه امروزه زنبورداران کشور ما برای استقرار کندوها در مجاورت باغات و مزارع کشاورزی با مقاومت سرسختانه کشاورزان و باغداران رو به رو هستند که این به دلیل عدم آگاهی کشاورزان از ارزش بالای زنبور عسل در انجام گرده افشانی و افزایش تولید محصول باغات می باشد و این نا آگاهی بر اثر بی تفاوتی نهادهای دولتی متولی آموزش و ترویج بخش کشاورزی بوده است!
طبیعتاً بی تفاوتی و عدم ارزش گذاری سیستم دولتی در زمینه های گوناگون مرتبط با زنبور عسل، به سازمان دامپزشکی نیز تسری یافته است. نتیجه گیری و بحث غایی این مقاله آن است که بررسی و مبارزه با بیماری های زنبور عسل در سایه سنگین حوزه گسترده طیور در محاق فراموشی فرو رفته است و مباحث فنی بسیار پیچیده بهداشت و مدیریت بیماری های طیور که گهگاه با مسائل تنظیم بازار و حتی شرایط سیاسی بر پیچیدگی آن افزوده می شود، اجازه پرداختن به معضلات مرتبط با حوزه زنبور عسل را در دفتر بهداشت و مدیریت بیماری های طیور و زنبور عسل نمی دهد (باید کرم ابریشم و حشرات مفید دیگر را از این لیست بحث برانگیز تحت تکفل دفتر طیور سازمان فاکتور گرفت که در غیر این صورت بحث به درازا خواهد کشید!!) و در سطح وزارتخانه جهاد کشاورزی نیز همین مشکل وجود دارد و حتی درصدی از اهمیت موضوعات شیلات، دام، طیور و منابع طبیعی به مقوله زنبور عسل اختصاص نمی یابد، در حالی که اگر به سخن آغازین این نوشتار که نقل قول از آلبرت انشتین به عنوان یک عالم دور اندیش و متفکر بود باز گردیم، به خوبی در می یابیم که عدم اهمیت دادن به صنعت زنبورداری و ورشکستگی این رشته، نهایتاً به نابودی منابع طبیعی و تضعیف صنعت دام و طیور خواهد انجامید!
بر این اساس لازم است پس از تشکیل کارگروه تخصصی در وزارتخانه جهاد کشاورزی، سازمان دامپزشکی با بررسی کارشناسی نسبت به تفکیک حوزه کاری زنبور عسل در قالب یک دفتر مجزا از دفتر بهداشت و مدیریت بیماری های طیور به عنوان گام نخست در راه توسعه اقدامات فنی به منظور پایش و مراقبت بهتر بیماری های زنبور عسل و پیگیری مشکلات فرا روی صنعت زنبورداری کشور اقدام لازم را به عمل آورد و مشابه این تحول نیز باید در معاونت بهبود تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی رخ دهد تا صنعت زنبورداری با مجهز شدن به تجهیزات و روش های نوین و علمی مورد استفاده در کشورهای پیشرفته و بومی سازی این روش ها از بحران رکود و ورشکستگی فعلی نجات یابد و ضمن هماهنگی با وزارت صنعت، معدن و تجارت مشکلات و موانع پیش روی زنبورداران به منظور تسهیل صادرات عسل مرتفع گردد.
مشکلات تکثیر و پرورش، بررسی و مبارزه با بیماری های زنبور عسل و پایش باقیمانده های سموم و دارو در عسل که متاسفانه به عنوان یک چالش در حال گسترش پیش روی وزارت بهداشت و سازمان دامپزشکی و از جمله موانع صادرات عسل می باشد، باید به طور جدی مورد توجه خاص دولت قرار گیرد. پدیده CCD و سرگردانی زنبورداران در عرصه دارو و درمان (از جمله مقاومت انگل های خارجی و داخلی زنبور عسل به داروهای رایج و استفاده روز افزون خودسرانه زنبورداران از سموم حیوانی و داروهای غیر متعارف از جمله استرپتومایسین انسانی، عدم استقبال زنبورداران از روش های درمانی ارگانیک به دلیل ضعف سیستم ترویج و آموزش دامپزشکی و جهاد کشاورزی و اصرار زنبورداران بر ادامه مصرف داروی فوماژیلین که ضمن گران بودن، گزارشات علمی از اثرات سوء این دارو بر گلبول های قرمز انسان در آزمایشگاه وجود دارد و باقیمانده آن در عسل تهدیدی بزرگ در عرصه بهداشت و سلامت عمومی محسوب می شود و بایستی دیر یا زود همچون داروی کلرامفنیکل در لیست داروهای ممنوعه قرار گیرد و تحقیقات علمی اخیر نیز نشان داده است که تأثیر چندانی در درمان نوزما به ویژه نوزما سرانا ندارد) (1) از مهمترین چالش های بهداشتی فراروی این صنعت در ایران می باشد.
کشور ایران با برخورداری از اقلیم چهار فصل، پتانسیل بسیار بیشتری از کانادا، کشوری پوشیده از برف، برای زنبورداری دارد و باید دلیل عقب ماندگی صنعت زنبورداری ایران نسبت به کانادا و سایر کشورهای دارای شرایط ضعیفتر اقلیمی، به طور جدی توسط کارشناسان دولتی در نهادهای ذیصلاح و مسئول مورد موشکافی و رسیدگی قرار گیرد. مقایسه اقلیم کشورهای سردسیر مثل کانادا که بیشتر نقاط آن در اکثر ماه های سال پوشیده از برف است با شرایط آب و هوایی چهار فصل ایران از یک سو و مقایسه جایگاه صنعت زنبورداری این دو کشور بسیار قابل تأمل و تأسف برانگیز است! بر اساس آمار سال 2013، کانادا با 8400 نفر زنبوردار و 672000 کلونی زنبور توانسته است بیش از 34000 تن عسل با ارزش بیش از 176 میلیون دلار تولید نماید! (2)
ارزش اقتصادی سالیانه ناشی از فعالیت گرده افشانی زنبور عسل در انگلیس بالغ بر 200 میلیون پوند تخمین زده می شود که اگر ارزش سایر محصولات حاصل از زنبور عسل به این رقم اضافه گردد، عددی چشمگیر و تأثیر گذار در چرخه اقتصادی آن کشور خواهد شد! (3)
پایان سخن آن که، بدون تردید ساماندهی و نجات این صنعت از شرایط نابسامان کنونی یکی از راهکارهای میانبر تقویت اقتصاد مقاومتی در سال جدید خواهد بود و علاوه بر عایدات اقتصادی هنگفت برای کشور، اشتغال زایی قابل توجهی نیز به همراه خواهد داشت که هر دو از اهداف کلان نظام می باشد.
منابع:
1- Huang, W.-F., Solter, L. F., Yau, P. M., & Imai, B. S. (2013). Nosema ceranaeEscapes Fumagillin Control in Honey Bees. PLoS Pathogens, 9(3), e1003185. http://doi.org/10.1371/journal.ppat.1003185
http://www.apimondia2019mtl.com/beekeeping-in-canada -2
http://www.bbka.org.uk/kids/importance_of_bees - 3
4- http://www.mnn.com/earth-matters/animals/stories/the-importance-of-honeybees
ضمن تبریک سال نو به همه همکاران، جناب دکتر احمدی بنظر من به فرمایشات دکتر شیبانی این را هم باید اضافه کرد که صنعت طیور هم به بی توجهی مبتلا شده البته نه به اندازه زنبور عسل. بنابراین من با نقد ملحوظ دراین مقاله موافقم. 
جناب آقای دکتر باتوجه به این که نقدی را شما می خواهید منتشر کنید منصفانه نیست به دلایل مختلف صنف دیگری را تخریب کنید . من از این نقد شما نسبت به طیور کشور دلگیرم .