سیستم اطلاعات جغرافیایی بیماری‌های دامی و سرنوشتش - دکتر وحید عطارد

سیستم اطلاعات جغرافیایی بیماری های دامی و سرنوشتش

دکتر وحید عطارد

پیشرفت های روز افزون بشر در زمینه تكنولوژی و جمع آوری اطلاعات، موجبات ایجاد حجم عظیمی از داده ها را فراهم نموده است كه نیازمند پردازش، و تجزیه و تحلیل برای ایجاد اطلاعات می باشد؛ اطلاعاتی كه می تواند به قول «برتراند راسل» فیلسوف معاصر انگلیسی بسیاری از مشكلاتی را كه بشر امروزی با آن روبروست حل كند و یا به عبارتی دیگر مرهمی بر زخمهایش باشد. در این ارتباط سیستم های اطلاعات جغرافیایی با تاریخچه بشر از زمانی كه بر دیوار غارها راهها را نقاشی كرده است، عجین بوده و از آنجا كه جغرافیا نه فقط به معنای آب و هوا و كوهها و رودخانه هاست كه كل محیط زندگی را تشكیل می دهد و هر پدیده ای متاثر از تاثیرات محیطی است، توجیه وقوع پدیده ها بدون در نظر گرفتن این تاثیرات نتیجه ای قابل قبول بدست نخواهد داد.

شكی نیست كه مجموعه داده هاست كه حقایق را می توانند بیان كنند. در وهله نخست اگر تعداد این داده ها كم باشد، به راحتی با امكانات ساده قابلیت پردازش و تجزیه و تحلیل دارد ولی اگر این حجم اطلاعات از حدی بیشتر شود عملاً امكان تجزیه و تحلیل آنها با امكانات ساده امكان پذیر نیست. در این میان بیماری ها و اطلاعات مربوط به آنها از آنجا كه موجبات خسارات اقتصادی و جانی را ایجاد می نمایند، اهمیت ویژه ای در زندگی بشر بازی می كنند. شیوه های مدرن برخورد با بیماری ها مشتمل بر فرآیندها و مراحلی است كه می تواند منجر به ایجاد داده های زیاد گردد و اهمیت مراقبت بیماریها به عنوان تنها سامانه پیگیری مستمر پدیده ها بخصوص بیماریها برای كنترل و ریشه كنی آنها غیرقابل انكار است.

در این ارتباط سامانه های اطلاعات جغرافیایی بعنوان پایگاه داده های ویژه و تخصصی برای جمع آوری، ذخیره سازی، بازیابی و تجزیه و تحلیل داده هایی كه دارای مختصات جغرافیایی هستند، ابزاری توانمند و كارآمد برای تصمیم گیری است و در عرصه های مختلف مدیریتی، برنامه ریزی، مطالعاتی و تحقیقیاتی از اهمیت زیادی برخوردار و نقش ارزشمندی را بازی می كند. به همین جهت سعی گردید این سامانه در سازمان دامپزشكی كشور برای افزایش توان كنترل و ریشه كنی بیماریها مورد استفاده قرار گیرد.

زمانی جان اسنو (John Snow) توانست موضوع وقوع بیماری وبا در شهر لندن را با استفاده از نمایش نقاط روی نقشه که نمایشگر محل وقوع موارد بیماری بود نمایش دهد و به این طریق منبع اصلی بیماری را مشخص نماید: پمپ آبی آلوده در قلب کانون های وبا.

مدت زمان زیادی از استفاده از سیستم های اطلاعات جغرافیایی در مطالعه و کنترل و ریشه کنی بیماریها بخصوص بیماریهای دامی نمی گذرد و سیستم های طراحی شده در این زمینه بسیار جوانند و در این میان طراحی سیستم اطلاعات جغرافیایی بیماریهای دامی کشور که از سال 1381 شروع شد، از پیشرفته ترین و مدرن ترین و پیشروترین این سیستم ها بود.

مثلت اپیدمیولوژی را تحقیقا همگی به خاطر دارند؛ مثلثی که وابستگی عامل بیماری، میزبان و محیط را به یکدیگر نشان می دهد:

مثلث اپیدمیولوژی نشانگر آن است که با وجود عامل بیماری و میزبان مرتبط و شرایط محیطی مناسب، بیماری وقوع خواهد یافت. بنابراین با ثبت داده های مربوط به بیماری و میزبان و شرایط محیطی، امکان تجزیه و تحلیل بیماری و تبعات ان میسر است و این خلاصه منجر به حدود ده سال مطالعه و برنامه ریزی و اجرای سیستم با ثبت مشخصات جغرافیایی مکان ها با استفاده از سامانه موقعیت یاب ماهواره ای (GPS) بیش از 100 هزار واحد اپیدمیولوژی گردید. در علم کنترل و پیشگیری بیماریها موردکاوی در نظر گرفته نمی شود و مقیاس واحد مد نظر است و در اجرای این سیستم با توجه به شرایط موجود به شرح زیر تعریف گردید که با توجه به تعریف، واحدهای گاوداری گوشتی و شیری و روستاها و گوسفند داری های و مکان جغرافیای عشایر اساس آنالیز محیطی و یا مکانی را تشکیل دادند (spatial analysis).

«واحد اپیدمیولوژی عبارت است از گروهی حیوان که در یک مکان جغرافیایی خاص نگهداری می شوند، به طوری که حداکثر تماس مستقیم بین آنها برقرار و خطر انتقال بیماری بین آنها زیاد می باشد»

کوشش ها به نتیجه رسید و نتایج اولیه بسیار چشمگیر بخصوص در زمینه Flashboard که چنانچه موردی از یک بیماری گزارش می گردید، با عنایت به مدت زمان لازم برای پیگیری بصورت فلشینگ یا چشمک زدن محل وقوع بیماری نمایش داده می شد که اهمیت ویژه ای در رفتار متخصص با بیماری داشت و او را متوجه اهمیت وقوع بیماری می نمود. به منظور روشن شدن موضوع چند نمونه از نتایج حاصل در مورد یکی از بیماری ها نشان داده می شود.

تصویر 1- ساختار سامانه اطلاعات جغرافیایی بیماریهای دامی کشور

نقشه 2- استانها و توزیع واحدهای اپیدمیولوژی در کشور

 

همانطور که ملاحظه می شود، امکان تهیه نقشه های متعدد و زنده به دلیل داشتن مختصات مکانی حقیقی و ارایه نتایج بوسیله نمودار و جداول توسط سیستم اطلاعات جغرافیایی به سهولت فراهم می گردد و محقق و متخصصان کنترل و ریشه کنی بیماری را برای رسیدن به هدف غایی در کوتاه مدت کمک می نماید. شرح و تقسیر این نقشه ها در این مختصر امکان پذیر نیست، اما هر کدام نشان دهنده وضعیت درست بیماری و راهنمای واقعی توزیع و گسترش و روش کنترل بیماری خواهند بود.

وضعیت به همین شکل باقی نماند؛ تا زمانی که نگارنده، طراح و تدوین گر سیستم، کاربری آن را به عهده داشتم، همراه با همکاران گرامی اقدام به ایجاد نقشه ها و نمودارها و جداول متعدد می گردید و استان ها نیز موطف به اجرای همین روش و نتیجه گیری و تفسیر نتایج بودند که همه گزارشات توسط اینجانب تاکنون حفظ و حراست گردیده است. به دلایل نامعلوم و البته مانند همیشه معلوم با تغییر محل خدمت نگارنده وضعیت سیستم نیز تحول اساسی به سوی نابودی گرفت و کسانی که نمی دانستند چگونه از این سیستم بهره برداری کنند، مسئولیت سیستمی را به عهده گرفتند که از آن بهره ای نبرده بودند، در تخریب آن کوشیدند و هم اکنون جز گورستانی برای داده ها، استفاده دیگری از آن نمی گردد که جای بسی تاسف است که آن همه سعی و کوشش و توانایی علمی، به یکباره به دست نابلدان به نابودی کشیده شد.

و این پایان ماجرا نیست؛ هر اقدامی متاسفانه توسط کسانی که نمی دانند و نمی توانند و به نظر اینجانب به حقارت علمی مبتلا هستند، در هر زمانی به همین روز دچار خواهد شد؛ مگر آنکه ارزش های علمی جایگاه خود را بیابند و از دسترس این گونه افراد خارج شود.