گفت‌وگو با «دکتر فرهید همت‌زاده» دانشیار و مدیر گروه میکروبیولوژی و بیماری‌های عفونی دانشکده دامپزشکی دانشگاه آدلاید استرالیا درباره انواع واکسن‌های کووید-۱۹

حکیم مهر: «دکتر فرهید همت‌زاده» دانشیار و مدیر گروه میکروبیولوژی و بیماری‌های عفونی دانشکده دامپزشکی دانشگاه آدلاید استرالیا گفت‌وگویی درباره انواع واکسن‌های کووید-۱۹ با گاهنامه فرهنگی هنری سیب (نشریه فارسی‌زبانان استرالیا) انجام داده‌اند که مشروح آن تقدیم مخاطبان محترم حکیم مهر می‌گردد:

لطفا خودتان را معرفی بفرمایید.

فرهيد همت‌زاده، متولد شهرکرد، استاد سابق دانشگاه تهران، استاد افتخاری دانشگاه شیراز و UGM اندونزی و عضو اکادمی علوم استرالیا در کمیته کرونا.

جهان همچنان با معضلی تحت عنوان فراگیری و شیوع کووید-۱۹ روبه رو است. وضعیت آینده نزدیک و دور را درباره‌ی مسایل مربوطه با این مسئله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اساسا عفونت‌های ناشی کروناویروس‌ها و به ویژه عفونت‌های تنفسی ناشی از آنها واجد یک ساختار نسبتا پیچیده‌ای هستند که نسخه واحدی را برای آنها نمی‌توان پیچید. در مورد عفونت ناشی از کووید-۱۹ باور همگان آن است که ویروس با منشا خفاش و به واسطه میزبانی واسط به انسان منتقل شده و انسان را میزبانی بهتر برای تکثیر یافته است، خاصیت انتقال‌پذیری بسیار سریع آن و همچنین پایداری نسبی آن در هوا آن را به شکل عفوني جهانگیر در آورده است. برآوردهای ویروس شناسان سازمان جهانی بهداشت حاکی از آن است که این ویروس به خوبی در جمعیت‌های انسانی جای گرفته و به واسطه وجود میزبانان بدون علامت، دوره انتشار طولانی و میزان بسیار بالای عفونت‌زایی آن، سالهای سال در جوامع انسانی باقی خواهد ماند.

جالب است بدانیم برای بشر کنونی حداقل ۵ کرونا ویروس دیگر وجود دارد که در زمره ویروس‌های سرماخوردگی طبقه بندی می‌شوند. ممکن است هزاران سال پیش ما با چنین سناریوهایی مواجه بوده باشیم و الان با ویروس ها به نحوی کنار آمده ایم که بیماری گذرا و خفیفی را در ما ایجاد می کنند. به هر حال کرونا خواهد ماند ولي جوامع انسانی در طول زمان ایمنی مطلوبي بر ضد آن شکل خواهند داد، به طوری که از میزان حدت و کشندگی آن کاسته خواهد شد. در این راه واکسن کمک ارزنده‌ای را برای ایجاد ایمنی محافظت‌کننده خواهد داشت. جمله‌ای را از استاد ایمونولوژی‌ام آقای دکتر تاج‌بخش همواره به خاطر می‌آورم که «اساس سلامتی بر بیماری چیرگی دارد».

عموما ساختار واکسن‌های تولید شده بر عموم جامعه روشن نیست. ممکن است تفاوت و تشابه‌های واکسن های موجود در بازار را به طور مختصر و قابل درک توضيح دهيد؟

از نظر علم واکسینولوژی که ترکیبی از ایمونولوژی و میکروبیولوژی است، واکسن‌های ویروسی به چند دسته تقسیم می شوند. قدیمی ترین و به نوعی ساده ترین آن ها، واکسن های ویروسی واکسن های کشته هستند. در این واکسن ها جرم ویروسی با مواد شیمیایی مثل فرمالین به شکلی کشته می‌شوند که حد اقل ساختار آنتی ژن های ویروس باقي بماند تا بتواند پس از تزریق به بدن پاسخ ایمنی فراهم کند. نمونه متداول این واکسن ها واکسن آنفلوانزا است. این واکسن ها ایمنی پر دوامی نداشته و لزوم تکرار دوره واکسن برای ایجاد ایمنی بسیار مهم است.

دسته دوم واکسن های زنده تخفيف حدت یافته اند. در این واکسن ها جرم بیماری‌زا به شکلی تغییر داده می شود که هنوز زنده است ولی بیماری‌زایی ندارد. نمونه عالی این واکسن ها واکسن فلج اطفال است که ایمنی جهانی خوبی را ایجاد کرده و به جز چند کانون کوچک در افغانستان تحت کنترل طالبان، جهان عملا عاری از بیماری است.

دسته سوم واکسن ها که تحت نام نسل نوین واکسن ها هم طبقه بندی می شوند، شامل چندین گروه دیگر هستند، واکسن های نوترکیب که در این روش پروتئین های ایمنی‌زای ویروس که آنتی‌ژن نیز نامیده می شوند، در پیکره یک جرم غیر بیماری‌زا وارد شده و آن جرم آنتی‌ژن‌های ویروس را تولید می‌کند. در این حالت با پروتئین نوترکیب به شکل خالص شده به عنوان واکسن مورد استفاده قرار می گیرد (مثل واکسن هپاتیت ب انسانی) و یا به شکل جرم کامل نوع دیگری از این واکسن ها تحت عنوان واکسن های حامل ویروس است که آنتی‌ژن ویروس بیماری را در ویروس غیر بیماری‌زا وارد شده و به عنوان واکسن مورد استفاده قرار می گیرد. دسته دیگر اصطلاحا واکسن های نوکلئیک اسیدی هستند که با از نوع DNA بوده و یا RNA البته تعداد دیگری نیز در این دسته بندی قرار می گیرند که هنوز کاربرد چندانی پیدا نکرده‌اند.

با تشکر از توضیحات جامع، مزایا و معایب واکسن‌های موجود را لطفا به اختصار بیان کنید.

پیش از ورود به بحث لازم است یک اصلی را در واکسینولوژی باد آور شویم که بهترین نوع واکسن، آن است که پاسخی شبیه‌تر به جرم بیماری را تولید کند و ساختاری هر چه شبیه تر به ویروس اصلی داشته باشد. از نظر تکنولوژی، پیشرفته ترین نوع تکنولوژی که البته ممکن است سالم‌ترین و ایمن‌ترین نباشد، واکسن های مبتنی بر RNA هستند که شامل واکسن های فايزر و مدرنا می باشند.

در این تکنولوژی RNA مربوط به پروتئین Spike ویروس که وظیفه متصل کردن ویروس به سلول هدف را دارد، به شکل سنتتیک تولید شده و در پوششی چربی که شبیه به غشای سلولی انسان است، قرار می گیرد. واکسن پس از تزریق وارد سلول ها شده و شروع به تولید پروتئین ویروسی می کند. پروتئین های تولید شده منجر به تحریک دستگاه ایمنی شده و پاسخ ایمنی قوی و نسبتا طولانی را ایجاد می کنند. از نظر بیولوژی سلولی، طول عمر mRNA طبیعی که وظیفه انتقال پیامهای ژنتیکی هسته به سیستم پروتئین سازی سلول (ريبوزوم) را دارد، بسیار کوتاه و در حد چند دقیقه است. سازندگان واکسن فايزر به شکلی ساختار آن را تغییر داده اند که دارای طول عمری بسیار زیاد از نوع طبیعی آن باشد. در نگاه اول این خوب به نظر می‌رسد ولی چون ماندگاری طولانی RNA در سیتوپلاسم سلول باعث ایجاد عدم تعادل در ساختار ترانسکریپتوم سلول می‌شود، ممکن است در آینده به ایجاد اختلالات سلولی مثل بیماری های خود ایمن گردد. از آن روست که بسیاری ویروس شناسان، تجویز واکسن فایزر را برای زنان باردار توصیه نمی کنند. هنوز نا دانسته های بسیاری راجع به این واکسن وجود دارد و البته فواید آن در شرایط فعلی بسیار زیاد تر از مضار آن می باشد.

دسته دوم واکسن های کووید که تکنولوژی نسبتا جديد ولي ساختاری به مراتب ساده‌تر و شناخته شده‌تر دارند و تحت عنوان واکسن‌های وکتور آدنوویروسی طبقه‌بندی می‌شوند. خود این واکسن ها دو دسته هستند که شامل واکسن های کشته شده وکتور ادنوویروسی و کشته شرطی هستند. نمونه واکسن کشته وکتور آدنوویروسی واکسن اسپوتنیک روسی است که ژن spike کووید در ژنوم ویروس سرماخوردگی انسان وارد شده و ویروس نوترکیب حاصله شده از تکثير کشته می شود و به افراد تزریق می گردد. برای ایمنی‌زایی مطلوب در میزیان، لازم است مقدار زیادی از ویروس کشته شده به همراه مواد کمک ایمنی تزریق شود.

دسته دوم واکسن های وکتور آدنوویروسی، واکسن های کشته شرطی هستند، نمونه این واکسن ها واکسن اکسفورد، استرازنیک است. در این واکسن همان ژن Spike به آدنو ویروس سرماخوردگی شمپانزه وارد شده و ویروس نوترکیب به شکل زنده به بدن تزریق می گردد. ولی ویروس، به علت نقصان ژنتیکی که دارد در بدن تکثیر پیدا نمی کند ولی رفتاری شبیه به ویروس زنده را در برخورد اول با بدن از خود نشان می دهد. این باعث می شود که اولا دز کمتری از ویروس برای ایمنی‌زایی لازم باشد که چون ویروس در وهله اول زنده است بدن پاسخ ایمنی قوی‌تری را به واکسن می‌دهد، همین نکته است که برتری واکسن استرازنیکا را به موارد مشابه خودش نشان می دهد. عیب این دو واکسن علاوه بر داشتن ریسک بسیار پایین اختلالات انعقادی خون، آن است که بدن پاسخ سنگینی به آنتی‌ژن‌های آدنوویروس می دهد و همین باعث پوشیده شدن احتمالی پاسخ ها به آنتی ژن کووید می گردد. برآوردها حاکی از آن است که احتمال از کار افتادن این واکسن ها در چند سال آینده و به واسطه تكرر استفاده به عنوان یادآور وجود خواهد داشت.

دسته سوم که هم کم خطرتر و هم کم فایده تر هستند، واکسن های پروتئینی نوترکیب می باشند. مثل واکسن کوبایی و واکسن رازی ایران. این واکسن ها پاسخ ایمنی کمی بر عليه ويروس اصلی ایجاد می کنند که جهت تحریک ایمنی باید تکرار دز و همچنین مقدار بالای پروتئینی را استفاده نمود. با توجه به اطلاعات ناچيز منتشر شده درباره این دسته از واکسن ها و علاقه ناچیزی که در دنیا برای این واکسن ها وجود دارد. به نظر می رسد در آینده جای برای این واکسن ها در سبد واکسن های کووید وجود نداشته باشد.

در ردیف آخر که از نظر تکنولوژی پسرفته‌ترین ها هستند واکسن سينوفارم چینی، باهارات هندی و برکت ایرانی قرار دارند که بر اساس ویروس کامل کشته کار می‌کنند. علی‌رغم وجود برخی منابع چاپ شده در مورد سينوفارم و واکسن‌های مشابه، کشورهایی که به شکل وسیع از این واکسن ها استفاده کرده اند مثل خود هند و برزیل از همه‌گیری‌های سنگین رنج می‌برند. میزان ویروس لازم در هر دز و روش غیر فعال کردن و به کارگیری مشوق‌های ایمنی از عوامل بسیار تاثیرگذار در کارایی این واکسن‌ها هستند.

با توجه به موارد بالا، جهان امروز خودش را شدیدا برای طراحی و ساخت واکسن های موثر تر برای مصرف طولانی مدت تر آماده می‌کند.

رفتار کدام یک از کشورها را درباره برخورد با شیوع جهانگیر کووید-۱۹ بیشتر می‌پسندید؟

در مورد رفتار کشورها در برخورد با کووید-۱۹، نسخه واحدی برای مقابله نمی توان پیچید. همه فاکتورها باید در یک سناریو دیده شده و مورد قضاوت قرار گیرند. تا امروز کشورهایی موفق به کنترل کووید بوده اند که واکسیناسیون جمعیت حساس را به حد ۸۰ درصد رسانده اند. کشور ایسلند، اسرائیل در این زمینه بسیار موفق عمل کرده اند و امروزه از برداشتن ماسک ها و آزادی سفر صحبت می کنند. آمریکا گام های بسیار بلندی را برای واکسیناسیون همگانی برداشته ولی هنوز با معیارهای کنترل عفونت در جمعیت در معرض خطر، فاصله دارد.

شرایط جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی و جمعیتی همه فاکتورهایی هستند که در کنترل بیماری تاثیرات به سزایی دارند. برای مثال در کشور هند به علت عدم محاسبه صحیح از خطرات گسترش بیماری و واکسیناسیون دیر هنگام، وضعیت فاجعه باری ایجاد شد. در ایران هم که نسبت مرگ و میر به تراکم جمعیتی یکی از بالاترین ها در دنیاست، علت را عدم قرنطینه مناسب، عدم دسترسی به واکسن و شرایط اجتماعی و اقتصادی می دانند. (به صفحه ایران در سایت WHO در مورد کووید مراجعه کنید).

در مورد شرایط استرالیا به واسطه شرایط ژئوپلیتیک خاص آن، قرنطینه بسیار موثری برای جلوگیری از کووید اعمال شده است ولی در امر واکسیناسیون بسیاری از کشورهای همتراز خود عقب‌تر است. واکسیناسیون در استرالیا، نه به عنوان یک انتخاب بلکه باید به عنوان یک وظیفه اجتماعی توصیه و تاکید گردد. رها کردن شرایط بدین شکل کشور را در شرایطی شکننده قرار خواهد داد با در نظر گرفتن آنکه انسداد مرزها تا ابد نمی تواند ادامه داشته باشد.

آیا اطلاعی درباره واکسن های بومی استراليا دارید و عموما سرمایه‌گذاری در این زمینه را مفید می‌دانید یا باید از فعالیت‌های گروه واکسن‌سازان فعلی پشتیبانی کرد؟

در مورد پلتفرم‌های واکسنی موجود در استراليا، تنها پلتفرم تولید فعال واکسن مربوط به موسسه CSL در ملبورن است که واکسن استرانیکا را تولید می کند و دولت تمامی تولید آن را تا پایان سال ۲۰۲۱ پیش خرید کرده است. واکسن فايزر موجود در استراليا تماما وارداتی بوده و واکسن دیگری در برنامه واکسیناسیون همگانی استرالیا تاکنون وارد نشده است.

در زمینه تحقیقات واکسن، چندین مرکز دانشگاهی و تحقیقاتی کارهایی را شروع کرده‌اند یا در شرف انجام تحقیقات فاز حیوانی آن هستند. دانشگاه کویینزلند با همکاری آکسفورد کاری را آغاز کرد و نهایتا نتیجه را به آکسفورد واگذار نمود. یک شرکت وابسته به  دانشگاه فلیندرز هم در حال مطالعه یک واکسن از دسته واکسن های پروتئین نوترکیب است که قرار است بخشی از کار آزمایش انسانی را در ایران انجام دهد. یاد آوری می‌کنم که تقریبا هیچ‌کدام از واکسن های پروتئینی نوترکیب ایمنی شاخص و پایداری ایجاد نکرده اند ولی از نظر کم خطر بودن تولید و سادگی تکنولوژی ساخت مورد توجه برخی کشورها قرار گرفته اند. گروه خود ما هم در دانشگاه آدلاید مشغول مطالعه و طراحی یک واکسن کوتاویروسی با استفاده از یک تکنولوژی نوین هستیم که مخلوطی از واکسن تخفيف حدت یافته و واکسن کشته شرطی است که با استفاده از جرم کامل و زنده ویروس انجام می گیرد.

با سپاس از پاسخ جامع شما، آیا مطلبی مد نظرتان هست که برای خوانندگان مفید باشد؟

جمله آخر بیشتر معطوف به سوالی است که همواره از سوی هموطنانم از من پرسیده می شود که «بالاخره کدام واکسن را بزنیم؟»