شناخت تغییر عادات یوزپلنگ‌ها، سرآغازی برای نجات این گونه در خطر انقراض است

حکیم مهر: شناخت ویژگی‌های یوزپلنگ آسیایی به عنوان گونه‌ای ارزشمند که گذر زمان و شرایط محیطی باعث تغییرات زیستی، عادات و غریزه آن شده است، مهمترین گام برای حفظ و نجات آن از خطر انقراض است.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایرنا، اگر به شما بگویند حیوانی با بدن سگ و سر گربه را نام ببرید، چه چیزی در ذهنتان تداعی می‌شود؟ ممکن است در ابتدا به نقاشی‌ها و مجسمه‌های باستانی فکر کنید. حالا این خصوصیت را اضافه کنید به قدرت بینایی بسیار بالا در حدی که از فاصله پنج کیلومتری قادر به دیدن طعمه خود باشد و یا اینکه یال دارد اما قدرت غرش کردن ندارد.

حالا با شنیدن اینکه در سه ثانیه سرعتش به ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت می‌رسد شاید شما را به پاسخ مورد نظر نزدیک‌تر کند.

این‌ها مشخصات نخستین گربه‌سان در خطر انقراض دنیا طبق طبقه‌بندی سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی است. یوزپلنگ آسیایی که به گفته امین ولیان فعال محیط زیست و مدرس حیات وحش، در حدود ۶ سال گذشته رتبه نخست را از پلنگ آمور ستانده و در صدر گربه‌سانان در خطر انقراض جهان نشسته است.

این موارد فقط بخشی از مطالب مطرح شده در سمیناری بود که به مناسبت نهم شهریور روز ملی یوز به مدت ۲ روز با حضور دوستداران حیات وحش و محیط زیست در مهمترین زیستگاه یوزپلنگ ایرانی یعنی شهرستان شاهرود استان سمنان برگزار شد.

سمیناری در فضایی صمیمی و به دور از تشریفات رایج که از محیط‌بان تا پزشک و مهندس و از گروه‌های سنی نوجوان تا افراد مسن‌تر را گرد هم آورده بود. شرکت کنندگان در این برنامه این بار برای شنیدن سخنرانی یک مقام مسوول نیامده بودند. بلکه می‌خواستند بدانند یوزپلنگی که این همه از آن نام برده می‌شود و این روزها تصاویر توله دوست‌داشتنی‌ و در عین حال غریبش بسیار در فضای مجازی منتشر شده است، چه ویژگی‌هایی دارد. البته دست بر قضا همین ویژگی‌های منحصر به فرد این گربه سان بود که گاهی اشک و گاهی لبخند را به چهره حاضران هدیه می‌کرد.

بیشتر یوزهای تلف شده در تصادفات جاده‌ای ماده بودند

مدرس این سمینار با بیان اینکه یوزها به ۲ شکل انفرادی و گروهی زندگی می‌کنند، افزود: گروه‌ها متشکل از مادر و توله‌ها و یا متشکل از نرهای جوان است.

«امیرحسین ولیان» اضافه کرد: ۲ مولفه محل زندگی طعمه و همچنین آرامش و امنیت منطقه در محیط زندگی یوزها بسیار اهمیت دارد.

وی با بیان اینکه بیشتر یوزهایی که در تصادفات جاده‌ای تلف شدند، ماده بودند تصریح کرد: دلیل این اتفاق انتخاب‌گر بودن یوزهای ماده در فرآیند جفت‌گیری است، چرا که بین زیستگاه‌ها در رفت و آمد هستند.

این فعال محیط زیست یادآور شد: متأسفانه ابَرماده‌ها را در محدوده جاده عباس آباد از دست دادیم به دلیل اینکه آن‌ها یوزهایی بودند که توله‌هایی به همراه داشتند.

ولیان همچنین به ارزش و نقش یوزها در حفظ تنوع زیستی، تعادل اکولوژیکی، ذخیره ژنتیکی و رونق صنعت گردشگری طبیعت اشاره کرد و گفت: یوزپلنگ قدیمی‌ترین گربه‌سان باقی مانده بر روی کره خاکی با پیشینه بین سه و نیم تا چهار میلیون سال است.

وی با بیان اینکه یوزهای آسیایی و آفریقایی بین ۶۷ تا ۳۲ هزار سال پیش از یکدیگر جدا شدند و ۲ مسیر متفاوت را طی کردند، افزود: یوزها در تمام قاره‌ها به جز استرالیا حضور داشتند و به تدریج ابتدا اروپا و آمریکای شمالی آن‌ها را از دست داد و سپس کشورهای آسیایی با یوزها خداحافظی کردند.

این مدرس حیات وحش ابراز کرد: این گلوگاه‌های جمعیتی بودند که یوزها و تمام جانوران شبیه به آن ها را از گردونه روزگار خارج کردند.

مشکل تولیدمثل یوزها در اسارت

ولیان با اشاره به توجه پادشاهان و امیران به یوزها از حدود پنج هزار سال پیش و کمک گرفتن از یوز در امر شکار، اظهار داشت: تولید مثل نکردن یوز در اسارت مشکلی است که سبب کاهش بیش از پیش جمعیت این حیوان شد.

وی با بیان اینکه ۱۲۰ سال پیش ۱۰۰ هزار یوز در ۴۴ کشور آسیایی و آفریقایی زندگی می‌کرد، افزود: آخرین یوزهای هندوستان ۷۵سال پیش نابود شدند.

این فعال محیط زیست با اشاره به جمعیت ۲۰۰ تا ۳۰۰ قلاده‌ای یوز در ایران در حدود ۴۵ سال پیش، یادآور شد: این جمعیت ۳۰ سال پیش به ۱۰۰ قلاده، ۱۰ سال پیش به ۷۰ قلاده و حدود پنج سال پیش به کمتر از ۴۰ قلاده رسید.

ولیان با تأکید بر اینکه شاهرود آخرین امید یوزپلنگ ایرانی است، تصریح کرد: در زیستگاه‌های استان‌های یزد و خراسان شمالی فقط یوزهای نر باقی ماندند که محکوم به فنا هستند و تنها در منطقه توران شاهرود همچنان زادآوری یوزها را شاهد هستیم.

وی همچنین به وجود یک زیرگونه آسیایی و چهار زیرگونه آفریقایی از یوزپلنگ اشاره کرد و گفت: گرچه وضعیت یوزهای آفریقایی نیز چندان جالب نیست و علاوه بر کاهش جمعیت، جغرافیای زیستشان نیز محدود شده است اما باز هم شرایط بهتری به نسبت یوز آسیایی دارند، چرا که از هفت هزار یوز وحشی باقی مانده کمتر از نیم درصد آن‌ها را یوزپلنگ آسیایی تشکیل می‌دهد.

تغییر رفتار یوز ایرانی و زنگ خطر انقراض

این مدرس حیات وحش با بیان اینکه به تازگی رفتارهایی از یوز آسیایی دیده می‌شود که بر خلاف زیرگونه آفریقایی آن و قابل تأمل است، افزود: نخستین رفتار وسیع‌تر شدن قلمرو حیوان و دوم نیز جدی‌تر دنبال شدن رفتار مهاجرتی آن است.

ولیان ادامه داد: همچنین یوزپلنگ ایرانی کمی به شبگرد بودن و به خصوص فعالیت در شب‌های مهتابی روی آورده است که این رفتار برخلاف رفتار یوزهای آفریقایی است که به طور کامل روزگرد هستند.

وی اضافه کرد: علاوه بر این دیده شده است یوز به مردار یا لاشه شکار خود برمی‌گردد در حالی که یوزها چنین رفتاری ندارند و باید به طور دائم شکار تازه انجام دهند.

عواملی که یوزها را به رفتارهای خلاف ذاتش وامی‌دارد

ولیان با تأکید بر اینکه پیام این رفتارها این است که یوزپلنگ در ایران دچار معضلاتی شده است، یادآور شد: کمبود طعمه، نبود تعادل جنسیتی زیستگاه و مجبور شدن حیوان برای جستجوی بیشتر به منظور یافتن طعمه یا جفت و نیز نبود امنیت در زیستگاه جانور را مجبور به رفتارهایی کرده است که در ذاتش پنهان نیست.

همچنین وی به عوامل کاهش جمعیت و تهدید بقای یوزهای آسیایی اشاره کرد و گفت: همان یوزهایی که از حدود پنج هزار سال پیش اسیر می‌شدند و در اسارت تولید مثل نمی‌کردند، یکی از دلایل کاهش شدید جمعیت یوزها شدند.

این فعال محیط زیست با بیان اینکه در یک دوره تاریخی باید دستکم ۶ یوز کشته می‌شد تا یک لباس دوخته شود، اضافه کرد: در دوره‌های معاصر نیز استفاده از جیپ‌های باقی مانده از جنگ جهانی دوم و شکار بی رویه آهو به عنوان طعمه یوز آسیب جدی به جمعیت آنها وارد کرد.

ولیان خودروهای ۲ دیفرانسیل و موتورسیکلت‌های مورد استفاده مردم در طبیعت را نیز عامل دیگر شکار و کاهش جمعیت یوزها برشمرد و یادآور شد: چرای بی رویه دام و تخریب زیستگاه و نیز حضور شترهای بدون پروانه که از بین بردن منابع آبی در فصل خشکی را در پی دارد به عاملی دیگر برای تهدید جمعیت یوزها در ایران تبدیل شده است.

وی به عواملی که امروز به صورت جدی بقای یوز را در معرض خطر قرار داده است هم اشاره‌ای کرد و گفت: تصادفات جاده‌ای رکورددار تلفات یوز در ایران است به گونه‌ای که بیش از نیمی از یوزها به دلیل تصادف از بین می‌روند.

جاده نخستین عامل کشتار یوز در ایران

ولیان با بیان اینکه راه‌ها و جاده‌ها علاوه بر تصادفات، زیستگاه جانور را نیز چند تکه می‌کنند، تأکید کرد: به این ترتیب جانوران قرنطینه می‌شوند و تنوع ژنتیکی آن‌ها کم می‌شود که خود می‌تواند سبب برهم خوردن توازن جنسیتی شود.

وی ادامه داد: در این بین معادن نیز علاوه بر اینکه خودشان مستقیم به زیستگاه حیات وحش آسیب می‌زنند، جاده‌ها و ترددهای بیشماری ایجاد می‌کنند که برای یوزها بسیار مخاطره آمیز است.

این فعال محیط زیست با بیان اینکه سگ‌های گله و چوپانان نیز عامل کشته شدن نیمی از جمعیت یوزها هستند، افزود: در کنار همه این مسائل مشکلات فرهنگی و دانشی در کشور سبب شده است که مردم و مسوولان نه تنها یوز بلکه حیات وحش را نشناسند و قدر و ارزش آن را ندانند.

در ادامه این برنامه امیرحسین ولیان دبیر جمعیت دیده‌بان طبیعت آنچه از حیات وحش در خطه توران به جا مانده را مرهون تلاش‌ها و زحمات محیط‌بانانی دانست که جان برکف با کمترین امکانات و حمایت‌های قانونی اما عاشقانه کار می‌کنند.

وی از «علی اکبر قربانلو» رئیس اداره حفاظت محیط زیست شاهرود نیز خواست تا دقایقی در جمع حاضران صحبت کند.

قربانلو که به گفته خودش عشایرزاده بوده و سال‌ها در پارک ملی توران خدمت کرده است، از تلاش‌های محیط‌بانان این منطقه برای حفظ آخرین بازمانده‌های یوزپلنگ ایرانی صحبت کرد.

وی به خاطره تلخی از سال‌ها پیش در خصوص تلف شدن سه توله یوز به همراه مادرشان در جاده عباس آباد میامی نیز اشاره کرد و گفت: زمانی که در بیارجمند بودم تلف شدن ۲ توله یوز در جاده شاهرود - مشهد به همکاران ما اطلاع داده شد. همان شب سریع به محل حادثه رفتم اما آن زمان به دلیل اینکه برای اولین بار چنین اتفاقی را شاهد بودیم و نمی دانستیم مادر توله یوزها به دنبال فرزندانش به این محل می‌آید، آنجا منتظر نماندم و برای ارائه گزارش به مدیر کل از محل دور شدم.

قربانلو ادامه داد: هنوز به منزل نرسیده بودم که فرمانده پلیس راه عباس آباد زنگ زد و گفت یوز مادر هم که در این منطقه در جستجوی فرزندانش بوده است، تصادف کرده، کمرش شکسته و به پاسگاه انتقال داده شده است.

وی اضافه کرد: آن شب یوز مادر را در آغوش گرفتم و بوسیدم و همزمان شاهد تلف شدنش بودم و تلخی این ماجرا ۲ روز بعد بیشتر شد چون همکارانم در گشت زنی‌های خود جسد توله یوز سوم این خانواده را نیز همان حوالی پیدا کردند.

 وی به یادآوری حادثه ناگوار تلفات گورخرهای انتقالی از شاهرود به گرمسار در سال ۹۷ نیز پرداخت و علت آن را تزریق دُز اضافه داروی بیهوشی و استفاده نکردن از تجربیات محیط‌بانانی که سال‌ها در این زمینه کار کرده بودند، دانست.

اما پایان بخش این برنامه آموزشی قدردانی از ۲ شهروند شاهرودی بود که ماه گذشته در جریان تلف شدن یک توله یوز در جاده عباس آباد میامی با حضور شبانه روزی خود در کنار محیط‌بانان با ایجاد روشنایی و هشدار به رانندگان، تلاش کردند در صورت مشاهده یوز مادر و توله همراه، آن‌ها را از منطقه خطر دور کنند.

در نهایت این سمینار نیز مانند هر برنامه دیگری به پایان رسید اما می‌تواند در ادامه دیگر تلاش‌ها برای نجات یوز، آغازگر تحولی برای شناخت هرچه بیشتر این سرمایه ارزشمند کشور باشد.