آمار غیررسمی ابتلا به تب دنگی در جهان به چند صد میلیون نفر هم می‌رسد/ چالش‌های تولید واکسن تب دنگی چیست؟

حکیم مهر: به گفته استادیار ویروس شناسی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، قریب به 80 درصد موارد ابتلا به تب دنگی در حد سرماخوردگی و بدون علامت هستند و در آمار ارائه شده رسمی نمی آیند. اگر این موارد را نیز در نظر بگیریم، قطعا آمار خیلی بالاتر از تعداد اعلام شده از مراجع رسمی است و به چند صد میلیون نفر هم می رسد.

«دکتر بهمن عابدی کیاسری» تصریح می‌کند: «اگر بخواهیم در مسیر پیشگیری به سمت واکسن حرکت کنیم، چالش هایی در این حوزه داریم. ازجمله اینکه اگر یک سروتیپ را در یک واکسن پوشش دهیم، بدن فرد آنتی بادی هایی را در مقابل آن سروتیپ ایجاد می کند که می تواند ایمن شود، اما در مقابل سه سروتیپ دیگر ایمن نیست. درواقع اگر فردی که قبلا به یک سروتیپ درگیر شده یا واکسنش را زده باشد، در طول زندگی خود با سروتیپ دیگری درگیر شود، بیماری را به شکل شدیدتری می گیرد. بنابراین چالش واکسن این است که ما باید آن را برای هر چهار سروتیپ این ویروس تولید کنیم.»

حکیم مهر: آقای دکتر، خطر بیماری تب دنگی چقدر جدی است؟

تب دنگی بیماری جدیدی نیست و در دنیا از ده ها سال پیش با این بیماری مواجه بوده ایم، اما در 20 سال اخیر، عفونت با ویروس تب دنگی افزایش چشمگیری داشته است و این افزایش هر سال به شکل قابل توجهی دیده می شود. مثلا در سال 2000 حدود 500 هزار مورد عفونت با ویروس دنگی که به بیماری تب دنگی یا تب استخوان شکن معروف است، وجود داشت اما این عدد در سال 2019 به پنج میلیون و در سال 2023 به شش و نیم میلیون درگیری با ویروس تب دنگی رسیده است. از طرفی این عدد شامل مورد هایی است که علائم نشان دادند و مشخصا درگیر شدند و لذا در آمار آمده اند. این در حالی است که قریب به 80 درصد موردها در حد سرماخوردگی و بدون علامت هستند و در آمار ارائه شده وجود ندارند. لذا اگر بخواهیم این موارد را نیز در نظر بگیریم، قطعا آمار خیلی بالاتر از این است و به چند صد میلیون نفر هم می ر سد. در سال 2024 نیز درگیری ها خیلی زیاد بوده است.از جمله در کشور ما که در برخی استانها گزارش شده است.

حکیم مهر: مشخصات این بیماری و عامل آن چیست؟

این بیماری عموما در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری و شهری و نیمه شهری اتفاق می افتد. عامل انتقال آن یک حشره و پشه به نام آئدس است که ناقل بیماری است. یکی از مشخصات این بیماری، وکتور بیس بودن آن است. خیلی از عفونت های ویروسی پایه وکتور دارند و در آنها انتقال با پشه اتفاق می افتد. مثلا ویروس آنسفالیت ژاپنی و ویروس نیل غربی در همین مقوله قرار می گیرد. ویروس تب دنگی از خانواده  فلاوی ویریده و RNA تک رشته ای است. سایز ژنوم آن نیز حدود 11 هزار bp است و این ژنوم حدود 10 پروتئین را کد می کند. از این تعداد، سه پروتئین ساختاری است که در ساختار ویروس وجود دارد. ازجمله پروتئین های M , E و C است. همچنین حدود هفت پروتئین غیرساختاری یا آنزمی را کد می کند که شامل NS1، NS2a, NS2B، NS3، NS4a, NS4B و NS5 است. این پروتئین های غیرساختاری در عفونت زایی و پاتوژنز ویروس درگیر هستند. این ویروس با استفاده از پروتئین های پوششی به سلول و به گیرنده های سلول اتصال پیدا می کند و از طریق مکانیزم آندوسیتوز وارد سلول می شود. در آنجا ماشین سنتز، پروتئین سلول را به کار می گیرد و پروتیینهای خود را سنتز  می کند. در ادامه پس از اسمبلی از طریق مکانیزم اگزوسیتوز از سلول خارج می شود.

حکیم مهر: ویروس چگونه منتقل می شود و دوره آن چقدر است؟

چرخه حیات ویروس بین انسان و پشه است. یعنی در فاصله زمانی دو روز قبل از بروز علایم تا دو روز بعد از حذف تب، اگر پشه ای فرد درگیر را گزش کند، پشه می تواند درگیر ویروس شده و آن را به یک انسان دیگر منتقل کند. دوره کمون ویروس در بدن حدود 4 تا 10 روز است و بعد علایم ایجاد می کند که علایم آن تا یک هفته و بیشتر می تواند ادامه دار باشد.

بیماری دارای دو فرم است. یک فرم آن خیلی ساده و در حد سرماخوردگی بوده و علائم ساده ای مثل سردرد، درد مفاصل و عضلانی، تورم غدد، حالت تهوع و درد پشت چشم دارد، اما فرم جدی تر آن درگیری های بیشتری مثل دردهای شکمی، استفراغ، خون در مدفوع و خونریزی در بینی و لثه ها و... می دهد.  درواقع درگیری های ویروس بیشتر می شود و می تواند فرم های خونریزی دهنده را شکل دهد و حتی باعث شوک شود. در فرم های نادرتر درگیری ها و نارسایی های کبدی، درگیری سیستم عصبی و مغز را داریم.

حکیم مهر: این ویروس چقدر کشنده است؟

کشندگی فرم شدید این ویروس بالاست. در سال 2023 که بالغ بر شش میلیون درگیری داشتیم، سازمان بهداشت جهانی هفت هزار مرگ را گزارش داده و لذا یکی از شدیدترین بیماری هایی است که توسط پشه منتقل می شود.

حکیم مهر: وضعیت این بیماری در حوزه حیوانات چگونه است؟

عفونت ویروس دنگی در خیلی از حیوانات از جمله در سگ گزارش شده و اینکه آیا سگ یک میزبان تصادفی بوده یا مخزن بیماری محسوب می شود، هنوز مدرکی برای آن به دست نیامده و مشخص نشده که آیا می تواند به عنوان یک مخزن عمل کند یا خیر؟ مانند خیلی از بیماری های دیگر که واسط بین انسان وپشه، حیوانی است که به عنوان مخزن عمل کرده در مورد این بیماری هنوز به طور کامل مشخص نشده است. اما حداقل این مشخص است که ممکن است یک میزبان تصادفی بوده باشد. همچنین انتقال آن به صورت عمودی و از پشه به پشه هم دیده شده است. غیر از گزش، دو مسیر انتقال دیگر در انسان ثابت شده است. مسیر اول انتقال از طریق مادر به نوزاد و دیگری انتقال از طریق فراورده های خونی، انتقال خون و اهدای عضو از انسان به انسان دیگر است.

حکیم مهر: این ویروس چند سروتیپ دارد؟

ویروس دنگی چهار سروتیپ مشخص دارد. البته یک سروتیپ پنجم هم در سال 2019 گزارش شد اما هنوز تایید کامل و تثبیت نشده است. در هر صورت چهار سروتیپ ثابت شده و طیف کامل بیماری می تواند توسط هر چهار سروتیپ ایجاد شود.

حکیم مهر: بهترین راه برای پیشگیری از ابتلای به این ویروس چیست؟

اگر بخواهیم در مسیر پیشگیری به سمت واکسن حرکت کنیم، چالش هایی در این حوزه داریم. ازجمله اینکه اگر یک سروتیپ را در یک واکسن پوشش دهیم، بدن فرد آنتی بادی هایی را در مقابل آن سروتیپ ایجاد می کند که می تواند ایمن شود، اما در مقابل سه سروتیپ دیگر ایمن نیست. درواقع اگر فردی که قبلا به یک سروتیپ درگیر شده یا واکسنش را زده باشد اگر در طول زندگی خود با سروتیپ دیگری درگیر شود، بیماری را به شکل شدیدتری می گیرد. چراکه ویروس در بدن این فرد که دارای انتی بادی علیه سروتیپ قبلی می باشد سیستم ایمنی بدن را فریب داده و به شکل حادتری ایجاد بیماری می کند و حتی به خود ماکروپاژها حمله و آنها را درگیر می کند و درنهایت شدت بیماری به حد خونریزی دهنده یا هموروژیک می رسد. بنابراین چالش واکسن این است که ما باید آن را برای هر چهار سروتیپ این ویروس تولید کنیم. بیشترین برنامه موجود برای پیشگیری از بیماری در حال حاضر بر از بین بردن چرخه حیات ویروس و کنترل پشه ها استوار است.

حکیم مهر: آیا نمونه آن در دنیا تولید شده است؟

یک واکسن در دنیا به نام کیودنگا وجود دارد که چهار ظرفیتی است. واکسن زنده  تخفیف حدت یافته شده است و در بعضی از کشورها اجازه مصرف دارد. WHO نیز آن را تایید کرده اما به طور کلی روش عمده پیشگیری از این بیماری، مراقبت کردن از گزش پشه است. استفاده از حشره کش ها، پوشیدن لباس تا جایی که ممکن است که توسط پشه گزش پیدا نکنیم، از بین بردن آب های راکد و فاضلاب ها، مدیریت شهری و حفظ ذخایر آب از راهکارهای موثر دوری از این پشه است.

حکیم مهر: آیا درمانی برای بیماری وجود دارد؟

محققین تلاش کردند داروهایی را تولید کنند که مهار کننده پروتئاز باشند تا آنزیم های پروتئاز نتوانند کار خود را در بیماری زایی ویروس انجام دهند. مخصوصا پروتئازهای مربوط به NS2 و NS3 و NS5 که بیشتر به عنوان هدف تولید دارو قرار گرفتند. البته ما هنوز دارویی موثر اختصاصی را در بازار نداریم و تلاش می شود که این دارو ها تولید شوند.

حکیم مهر: اگر کسی درگیر شد، چه کند؟

اگر کسی درگیر شد، باید نوشیدنی های زیادی مصرف و اقدام به استراحت کامل کند. برای کاهش درد از استامینوفن استفاده کند و برای تسکین درد، داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مثل آسپرین را مورد مصرف قرار ندهد، چون خطر خونریزی برای فرد به دنبال دارد. مبنای تشخیص درگیری به این بیماری نیز تظاهرات بالینی خود بیمار و علائم کلینیکی و دیگری آزمایش خون است که در آن شاهد کاهش شدید پلاکت ها هستیم. ضمنا آزمایش سرولوژی و پی سی ار هم برای تشخیص ویروس استفاده می گردند.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.