«دکتر آراسب دباغ‌مقدم» استادیار دانشگاه علوم پزشکی و عضو مدعو فرهنگستان علوم، در گفت‌وگو با حکیم مهر ضمن مروری بر پیشینه تاریخی دامپزشکی در جنگ‌ها، به بازخوانی مسئولیت‌های مغفول دامپزشکان در شرایط بحرانی می‌پردازد ...
حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: در حالی که در اغلب گفت‌وگوهای تخصصی درباره نقش دامپزشکان، تمرکز بر سلامت دام و امنیت غذایی است، اما کمتر پیش آمده تا از منظر بحران‌ها، جنگ و تهدیدهای بیولوژیک به این نقش نگاه شود.
«دکتر آراسب دباغ‌مقدم» استادیار دانشگاه علوم پزشکی و عضو مدعو فرهنگستان علوم، در گفت‌وگو با حکیم مهر ضمن مروری بر پیشینه تاریخی دامپزشکی در جنگ‌ها، به بازخوانی مسئولیت‌های مغفول دامپزشکان در شرایط بحرانی می‌پردازد؛ مسئولیت‌هایی که از تأمین امنیت غذایی و سلامت حیوانات امدادی آغاز می‌شود و تا مقابله با خرابکاری‌ها و بیوتروریسم غذایی ادامه می‌یابد. او معتقد است دامپزشکان ایران در بحران‌ها «نقش دارند اما آموزش ندیده‌اند»، و همین خلأ آموزش ساختاری باعث شده عملکرد این جامعه حرفه‌ای در جنگ ۱۲روزه اخیر، ناهمگون و ناپایدار باشد.
دکتر دباغ‌مقدم با تأکید بر لزوم اضافه‌شدن رسمی درس «دامپزشکی در بحران» به برنامه آموزشی دامپزشکی، از طراحی دوره‌ای آموزشی با محوریت "تاب‌آوری دامپزشکان در جنگ" خبر می‌دهد که در صورت تصویب نهایی، به زودی اجرایی خواهد شد.
حکیم مهر: آقای دکتر دباغ‌مقدم، نقش دامپزشکان در دوران جنگ را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگر بخواهیم درباره نقش دامپزشکی در جنگ صحبت کنیم، ابتدا باید به نقش سنتی این حرفه اشاره کنیم. دامپزشکی از دیرباز نقشی اساسی در راه‌اندازی و پشتیبانی از چرخ جنگ داشته است، چراکه در گذشته بسیاری از ابزارهای حمل‌ونقل و لجستیکی متکی بر حیوانات بارکش مانند اسب، قاطر و الاغ بودند. جالب است بدانید که در کشور ما، اولین مدرسه دامپزشکی را ژاندارمری وقت و با همکاری سوئدی‌ها راه‌اندازی کرد. این مسئله نشان‌دهنده پیوند تاریخی دامپزشکی با ساختار نظامی کشورهاست.
حکیم مهر: اما با پیشرفت تکنولوژی، این نقش سنتی دستخوش تغییر شده، درست است؟
بله، با ورود ماشین‌ها، هواپیماها و تجهیزات مدرن، نقش سنتی دامپزشکی در پشتیبانی لجستیکی جنگ کمرنگ‌تر شد. اما این به‌معنای حذف نقش دامپزشکان در جنگ نیست. دامپزشکان امروزه در حوزه‌هایی دیگر فعال‌اند که اتفاقاً در برخی موارد اهمیت بیشتری هم پیدا کرده‌اند.
حکیم مهر: می‌توانید مثالی از این نقش‌های جدیدتر بیاورید؟
بله، یکی از حوزه‌های مهم حضور دامپزشکان، مراقبت از حیواناتی است که در امداد و نجات به‌کار گرفته می‌شوند. در همین جنگ ۱۲ روزه اخیر، اگر اشتباه نکنم، حدود ۵۱ سگ امداد و جست‌وجوگر فعال بودند که نقش مهمی در یافتن انسان‌های زنده و پیکر شهدا ایفا کردند. سلامت این حیوانات، مسئولیت مستقیم همکاران دامپزشک ماست.
حکیم مهر: دامپزشکان در حوزه امنیت غذایی در جنگ نیز نقشی دارند؟
این حوزه به‌نظر من حتی مهم‌تر است. در روزهای نخست جنگ، یکی از نگرانی‌های جدی مردم، موضوع معیشت و تأمین مواد غذایی بود؛ اینکه آیا گوشت، مرغ، تخم‌مرغ یا لبنیات به اندازه کافی در دسترس خواهد بود یا خیر. همکاران دامپزشک ما که در مراکز پرورش دام، طیور، آبزیان و گاوداری‌ها فعال هستند، نقش کلیدی در استمرار تولید دارند و از این طریق، در کاهش نگرانی عمومی مردم بسیار مؤثرند.
یک لایه دیگر از فعالیت‌های دامپزشکان، نظارت بهداشتی بر فرآورده‌های غذایی با منشأ دامی است. در شرایط جنگی و بحرانی، این مسئله اهمیت مضاعف پیدا می‌کند. مردم نگران‌اند که مبادا مواد غذایی ناسالم مصرف کنند. این نگرانی به‌ویژه زمانی جدی‌تر می‌شود که امکان اقدامات خرابکارانه، تروریستی یا بیوتروریستی وجود داشته باشد.
حکیم مهر: یعنی دامپزشکان در حوزه دفاع بیولوژیک نیز نقش دارند؟
بله، دامپزشکان می‌توانند در قالب آنچه ما «دفاع غذایی» می‌نامیم، نقشی کلیدی ایفا کنند. بسیاری از عوامل بیولوژیکی که ممکن است به‌صورت خرابکارانه وارد زنجیره غذایی شوند، بیماری‌های مشترک انسان و حیوان (زئونوز) هستند. حتی مواردی که زئونوز نیستند هم اغلب در حیطه تخصص دامپزشکان قرار دارند. در چنین شرایطی، نقش تخصصی دامپزشکان در شناسایی، کنترل و حذف این تهدیدها حیاتی است.
حکیم مهر: آقای دکتر، در شرایط جنگ و بحران، دامپزشکان چه نقشی در تداوم خدمات به صاحبان حیوانات خانگی دارند؟
دقیقاً مانند سایر گروه‌های پزشکی، از دامپزشکان نیز انتظار می‌رود که در شرایط بحرانی، خدمات خود را تعطیل نکنند و با تدابیر لازم، آن را استمرار بخشند. صاحبان حیوانات خانگی انتظار دارند حتی در روزهای دشوار هم مراکز درمانی، کلینیک‌ها و مطب‌های دامپزشکی فعال باشند. در این شرایط، حتی اگر حضور فیزیکی امکان‌پذیر نباشد، می‌توان از ابزارهایی مانند پزشکی از راه دور یا تله‌مدیسین استفاده کرد. به‌طور مثال، دامپزشک می‌تواند تصاویر رادیولوژی، نوار قلب یا سایر مستندات پزشکی حیوان را از راه دور دریافت کرده و تشخیص و درمان را انجام دهد. این نوع خدمات، به‌ویژه در شرایط بحران، بسیار ارزشمند هستند.
حکیم مهر: آیا دامپزشکی بخش دولتی نیز در چنین شرایطی وظایف خاصی بر عهده دارد؟
بله، دامپزشکی دولتی نقش بسیار مهمی دارد که در چند حوزه قابل بررسی است. نخست، بحث پدافند غیرعامل و تداوم خدمات حیاتی از جمله تولید واکسن، سرم و سایر مواد بیولوژیک است. مؤسساتی مانند رازی، پاستور و دیگر مجموعه‌های مرتبط باید از ابتدا به گونه‌ای طراحی و تجهیز شده باشند که حتی در شرایط جنگی هم تولیدات آن‌ها متوقف نشود، چه در حوزه دامی، چه انسانی و چه طیور.
حکیم مهر: در زمینه بیماری‌ها چه انتظاری از دامپزشکی بخش دولتی می‌رود؟
یکی از مهم‌ترین وظایف دامپزشکی دولتی، پایش و مراقبت بیماری‌ها به‌ویژه بیماری‌های دامی و مشترک انسان و دام (زئونوزها) است. نظام مراقبت بیماری‌ها باید حتی در زمان جنگ به کار خود ادامه دهد تا از شیوع بیماری‌ها جلوگیری شود. این اقدام هم برای حفظ سلامت مردم و هم برای حفاظت از سرمایه‌های ملی کشور یعنی دام‌ها بسیار حیاتی است.
حکیم مهر: در برخی کشورها، دامپزشکان حتی به امدادرسانی به انسان‌ها هم کمک می‌کنند. آیا این مورد در کشور ما هم وجود دارد؟
بله، در بسیاری از کشورها از جمله آمریکا، دامپزشکانی که دوره‌های امداد و نجات و کمک‌های اولیه را گذرانده‌اند، در شرایط خاص مانند جنگ، سیل یا طوفان، به مجروحین انسانی نیز کمک می‌کنند. گاهی حتی بخش‌هایی از بیمارستان‌های دامپزشکی برای درمان انسان‌ها تجهیز می‌شوند. این هم نشان می‌دهد که مرز میان خدمات انسانی و دامپزشکی در شرایط بحرانی می‌تواند کم‌رنگ شود، به‌ویژه اگر افراد آموزش‌های لازم را دیده باشند.
حکیم مهر: دکتر دباغ‌مقدم، آنچه فرمودید بیشتر ناظر به انتظارات از دامپزشکان در شرایط جنگ و بحران است. اما آیا واقعاً ما دامپزشکان را برای این شرایط آماده کرده‌ایم؟ آیا نیازی به آموزش رسمی‌تر و ساختارمندتر در این حوزه وجود دارد؟
سؤال بسیار خوبی است. در فهرست دروس جدید رشته دامپزشکی، اگر اشتباه نکنم، یک یا دو واحد درسی با عنوان «دامپزشکی در بحران» پیش‌بینی شده است، اما متأسفانه این واحدها اختیاری هستند. یعنی فقط دانشجویانی آن را می‌گذرانند که خودشان علاقه‌مند باشند. به‌ندرت هم ارائه می‌شود و در واقع الزامی برای گذراندن آن وجود ندارد.
برای کشوری مثل ایران که هم بحران‌های طبیعی متعددی دارد و هم در معرض تهدیدات انسان‌ساخت مانند جنگ است، بسیار ضروری است که دامپزشکان از نظر علمی و ذهنی برای مواجهه با چنین شرایطی آمادگی کامل داشته باشند. درست مانند کاری که در حوزه «اخلاق دامپزشکی» انجام شد و آموزش آن در قالب واحدهای درسی رسمی وارد نظام آموزشی شد، این حوزه هم باید جدی گرفته شود.
حکیم مهر: اگر بخواهید عملکرد دامپزشکان کشور را در جنگ دوازده روزه اخیر ارزیابی و نمره‌دهی کنید، چه نظری دارید؟
واقعیت این است که نمی‌توانم قضاوت کلی داشته باشم. عملکردها بسیار متفاوت بود؛ سازمان به سازمان، بخش به بخش، و حتی در بخش خصوصی، افراد رویکردهای مختلفی داشتند. بعضی مراکز کاملاً تعطیل کردند، برخی دیگر با وجود همه خطرات باز ماندند و به ارائه خدمت ادامه دادند.
بنابراین نمره دادن در چنین شرایطی مستلزم داشتن یک جامعه آماری دقیق و بررسی منسجم است. بدون چنین داده‌ای، گفتن اینکه عملکرد «بیست» بوده یا «صفر»، کار علمی و دقیقی نیست.
حکیم مهر: آیا در حال حاضر برای جبران این خلأ، برنامه‌ای برای آموزش دامپزشکان در نظر دارید؟
بله، پیش‌بینی یک دوره آموزشی را انجام داده‌ایم. اگر این دوره به تصویب نظام دامپزشکی برسد، قصد داریم آن را تحت عنوان «دامپزشکی در جنگ و تاب‌آوری دامپزشکان» برای همکاران برگزار کنیم. هدف از این دوره، آماده‌سازی ذهنی، اخلاقی و فنی دامپزشکان برای مواجهه با شرایط بحرانی است.
حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.
