نسخه الکترونیک دامپزشکی؛ تحول بزرگ یا چالش جدید؟

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: اجرای طرح نسخه‌نویسی الکترونیک در دامپزشکی، گامی بلند برای هدفمند کردن مصرف داروها، مقابله با درمان‌های غیرمجاز و کاهش مقاومت آنتی‌بیوتیکی در دام‌ها محسوب می‌شود، اما این طرح، همان‌طور که «دکتر بهروز کبیری» مدیر گروه ارتقای درمان دامپزشکی کشور هشدار می‌دهد، با چالش‌های متعددی مواجه است؛ از مشکلات زیرساختی و ضعف آموزش کاربران گرفته تا مقاومت داروخانه‌داران و درمانگران سنتی که اجرای آن را تهدیدی برای کسب‌وکار خود می‌دانند.

به گزارش حکیم مهر، درحالی‌که قرار است نسخه‌نویسی الکترونیکی، شفافیت را در زنجیره تأمین و مصرف داروهای دامپزشکی افزایش دهد، اما نگرانی‌هایی درباره احتمال سوءاستفاده، جعل نسخه و همچنین عملکرد نامشخص برخی تولیدکنندگان داخلی که بدون گزارش‌دهی، دارو را مستقیماً به دامداران و مرغداران عرضه می‌کنند، وجود دارد. آیا این طرح می‌تواند با نظارت دقیق و اصلاحات لازم، نظام دارویی دامپزشکی کشور را متحول کند، یا مانند برخی دیگر از سامانه‌های نیمه‌کاره، به چالشی جدید برای فعالان این حوزه تبدیل خواهد شد؟ در ادامه نظرات «دکتر بهروز کبیری» را در این‌خصوص می‌خوانید.

حکیم مهر: آقای دکتر، ارزیابی شما از طرح نسخه‌نویسی الکترونیک در دامپزشکی چیست و چه فرصت‌ها و تهدیدهایی می‌تواند داشته باشد؟

ضمن تبریک فرارسیدن سال جدید به تمام همکاران فعال در حرفه دامپزشکی کشور، لازم می‌دانم از سازمان دامپزشکی کشور بابت اجرای طرح نسخه الکترونیک تشکر کنم. با این حال، انتقادی نیز دارم؛ این طرح از سال ۱۳۹۵ در سازمان دامپزشکی مطرح شده بود، اما اکنون در اواخر سال ۱۴۰۳ دوباره به جریان افتاده است. این تأخیر هشت‌ساله جای سؤال دارد.

اگر نسخه الکترونیک به درستی اجرا شود، می‌تواند مصرف داروها و مواد بیولوژیک را هدفمند کند؛ از درمان‌های غیرمجاز و خودسرانه توسط دامداران و مرغداران جلوگیری کند و در نهایت منجر به کاهش مقاومت آنتی‌بیوتیکی شود. تجربه اجرای نسخه الکترونیک در وزارت بهداشت نشان داده که این سیستم مزایا و معایب خاص خود را دارد.

حکیم مهر: چه مزایا و معایبی؟

از جمله مزایای نسخه الکترونیک می‌توان به کاهش خطاهای دامپزشکی اشاره کرد، چرا که نسخه‌های الکترونیک خوانا هستند و احتمال سوء تعبیر ناشی از دست‌خط دامپزشکان را از بین می‌برند. همچنین دامپزشکان و داروخانه‌ها می‌توانند به تاریخچه دارویی و درمانی حیوانات دسترسی داشته باشند که این موضوع به تشخیص بهتر و درمان مؤثرتر کمک می‌کند. استفاده از نسخه الکترونیک باعث صرفه‌جویی در زمان و هزینه می‌شود و روند دریافت دارو را سریع‌تر کرده و حذف نسخه‌های کاغذی به کاهش مصرف کاغذ و حفاظت از محیط زیست کمک می‌کند.

از سوی دیگر، مدیریت دارو و کنترل تجویزها بهبود پیدا می‌کند و امکان نظارت دقیق‌تر بر تجویزهای تکراری و پیشگیری از سوء مصرف داروها فراهم می‌شود. همچنین امنیت اطلاعات دامپزشکی نیز افزایش می‌یابد، زیرا اطلاعات به‌صورت رمزگذاری‌شده در سامانه‌های الکترونیکی ذخیره می‌شود و خطر گم‌شدن یا سرقت اطلاعات کاهش پیدا می‌کند.

در کنار این مزایا، این طرح چالش‌ها و معایبی نیز دارد. مشکلات زیرساختی و اینترنتی از جمله موانع اصلی هستند، چرا که قطعی یا کندی اینترنت می‌تواند ارائه خدمات را مختل کند.  همچنین برخی سامانه‌ها دچار مشکلات فنی و نرم‌افزاری هستند و نیاز به بهبود دارند. از طرفی تعداد زیادی از دامپزشکان و داروخانه‌داران با این سیستم آشنا نیستند و نیاز به آموزش دارند. از نظر امنیتی نیز احتمال دسترسی غیرمجاز به اطلاعات دامداران و مرغداران وجود دارد که باید تدابیر حفاظتی بیشتری برای آن در نظر گرفته شود.  در مناطق محروم، نبود اینترنت پرسرعت و تجهیزات مناسب، استفاده از نسخه الکترونیک را دشوار می‌کند.

وابستگی به برق و تجهیزات دیجیتال نیز چالش دیگری است، زیرا قطعی برق یا خرابی سیستم‌های کامپیوتری می‌تواند روند درمان را دچار مشکل کند. برخی از دامپزشکان، داروخانه‌داران، دامداران و مرغداران همچنان تمایل به استفاده از نسخه‌های کاغذی دارند و پذیرش نسخه الکترونیکی ممکن است زمان‌بر باشد. با این وجود، در صورت بهبود زیرساخت‌ها و آموزش کاربران، نسخه الکترونیک می‌تواند به گزینه‌ای کارآمد در نظام سلامت دامپزشکی تبدیل شود.

حکیم مهر: آقای دکتر، یکی از گلایه‌هایی که وجود دارد این است که بسیاری از سامانه‌های دامپزشکی نیمه‌کاره رها شده‌اند. منتقدان معتقدند که این سامانه نیز ممکن است به سرنوشت مشابهی دچار و در نتیجه منجر به تعطیلی بسیاری از داروخانه‌ها شود. آیا این مسئله یکی از معایب نسخه الکترونیک محسوب می‌شود؟

سازمان دامپزشکی قطعاً باید برای این موضوع تدابیر خاصی بیندیشد تا این سامانه به سرنوشت سایر سامانه‌های نیمه‌کاره دچار نشود. اجرای صحیح نسخه الکترونیک نباید به‌گونه‌ای باشد که فعالیت داروخانه‌ها را با مشکل مواجه کند، بلکه باید به مدیریت بهتر مصرف دارو و افزایش نظارت در حوزه درمان دامپزشکی کمک کند. اگر زیرساخت‌ها به‌درستی طراحی و پشتیبانی شوند، این نگرانی‌ها نیز کاهش خواهد یافت.

حکیم مهر: برخی منتقدان می‌گویند که این سامانه اگرچه می‌تواند درمانگران غیرمجاز را حذف کند، اما همچنان راه‌های دور زدن آن وجود دارد. برای مثال، برخی از این افراد که دستیار دامپزشک هستند، می‌توانند با استفاده از نسخه همان دامپزشک اقدام به تهیه دارو کنند. برای جلوگیری از این مشکل چه راهکاری وجود دارد؟

این مسئله تنها در صورتی برطرف خواهد شد که نظارت بر سیستم به‌صورت دقیق و سیستماتیک انجام شود. اگر زنجیره تأمین دارو از مبدا، یعنی تولیدکننده، تا مصرف ان در داروخانه‌ها به‌درستی کنترل شود، امکان سوءاستفاده به حداقل خواهد رسید. اما اگر این نظارت وجود نداشته باشد، هر سیستمی، حتی نسخه الکترونیک، می‌تواند با مشکلاتی مواجه شود. بنابراین مهم‌ترین راهکار، اجرای نظارت دقیق از ابتدای زنجیره تأمین دارو تا مصرف نهایی است.

حکیم مهر: در صحبت‌هایتان اشاره کردید که بسیاری از داروخانه‌داران دامپزشکی با این طرح مخالف هستند و حتی کانون کشوری داروخانه‌داران نیز با آن مخالفت کرده است. علت این مقاومت چیست؟

دلیل اصلی مقاومت داروخانه‌ها این است که از ابتدا چارچوب نظارتی مشخصی برای روند صنفی و قانونی آن‌ها تعیین نشده و همین امر باعث شده که داروخانه‌ها فروش دارو بدون نسخه هم داشته باشند. اکنون که نسخه الکترونیک قرار است به‌صورت هدفمند اجرا شود، پیش‌بینی می‌شود که میزان فروش داروخانه‌ها (از بخش داروهای بدون نسخه) کاهش یابد، زیرا فروش دارو طبق قوانین حرفه دامپزشکی بایستی تنها با تجویز دامپزشک معالج یا درمانگر انجام شود. اگر داروخانه‌ها با این روند و اجرایی شدن آن همراهی کنند، نهایتا داروخانه‌ها نیز از این سیستم متضرر نخواهند شد و بلکه با اجرایی شدن سیستم نسخه الکترونیک، سه ضلع اصلی درمان یعنی شامل درمانگر، داروخانه‌دار و دامدار از آن منتفع خواهند شد. طبعا در حال حاضر که درمان و فروش دارو بدون نسخه دامپزشک معالج تقریبا به یک عرف صنفی تبدیل شده، تغییر آن با مقاومت‌هایی روبرو خواهد شد و لذا اجرایی شدن آن نیازمند پشتوانه محکم قانونی (تغییر و اصلاح قوانین) است.

نسخه الکترونیک می‌تواند موجب هدفمندتر و موثرتر شدن شدن مصرف دارو شود که یکی از نتایج آن می‌تواند کاهش مقاومت آنتی‌بیوتیکی در دام‌ها باشد. اما در حال حاضر فروش بی‌رویه دارو (آنتی‌بیوتیک‌ها) بدون تجویز درمانگران نه‌تنها باعث افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی شده، بلکه‌ کلا دارو را از یک وسیله درمانی به یک ابزار تجاری تبدیل کرده است. این ابزار تجاری اکنون به‌راحتی در اختیار دامداران و مرغداران قرار دارد و به‌جای آنکه مصرف دارو تحت کنترل باشد، به‌عنوان یک کالای اقتصادی مبادله می‌شود.

داروخانه‌ها به خوبی می‌دانند که طبق قانون دامپزشکی، فروش دارو باید صرفاً با تجویز دامپزشک انجام شود، اما به‌مرور زمان این قانون نادیده گرفته شده و داروخانه‌ها بدون دریافت نسخه اقدام به فروش دارو کرده‌اند. حال که نسخه الکترونیک قرار است این روند را اصلاح کند، طبیعتاً مقاومت‌هایی از سوی برخی داروخانه‌داران شکل گرفته است.

حکیم مهر: بسیاری از داروهای دامپزشکی از دو منبع تأمین می‌شوند؛ برخی وارداتی هستند که منشأ و میزان مصرف آن‌ها از مبدا تا مصرف‌کننده کاملاً مشخص است (فعلا وارد بحث واردات غیرقانونی و قاچاق نمی‌شویم) و اما تولیدکنندگان داخلی چنین شفافیتی ندارند. گزارش‌هایی وجود دارد که برخی از تولیدکنندگان داخلی دارو، میزان تولید و مصرف خود را اعلام نمی‌کنند و مستقیماً دارو را به دامداری‌ها و مرغداری‌های بزرگ می‌فروشند و دامپزشکان و داروخانه‌داران را دور می‌زنند. اگر قرار باشد نسخه‌نویسی الکترونیک اجرایی شود و تأمین دارو فقط از طریق کلینیسین انجام گیرد، چه پیشنهادی دارید؟

یکی از معضلات بزرگ در حرفه دامپزشکی، عدم نظارت کافی بر شرکت‌های تولیدکننده و واردکننده دارو است. متأسفانه برخی شرکت‌ها مستقیماً اقدام به فروش دارو به دامداران و مرغداران می‌کنند که این موضوع، مشکلات زیادی را در حوزه درمان و مصرف دارو ایجاد کرده است. علاوه بر این، دستگاه‌های دولتی که وظیفه نظارت و اجرای قانون را دارند، نه‌تنها به این مسئله ورود نکرده‌اند، بلکه با برگزاری نمایشگاه‌های فروش محصولات دارویی و بیولوژیک در استان‌های مختلف، این فرهنگ غلط را تقویت کرده‌اند.

اگر قرار است نسخه‌نویسی الکترونیک اجرایی شود و تجویز دارو هدفمند گردد، بخش دولتی باید در حوزه نظارت و اجرای قوانین توجه بیشتری داشته باشد. سازمان دامپزشکی وظیفه دارد که قوانین را به‌درستی اجرا و از اجرای ناقص یا دارای اشکال این طرح جلوگیری کند. ما به‌شدت مخالف فروش مستقیم دارو توسط شرکت‌ها به دامداران هستیم، زیرا این کار چرخه تولید تا مصرف را با مشکلات زیادی از جمله مقاومت آنتی‌بیوتیکی مواجه می‌کند که نتیجتا سلامت و امنیت غذایی کل جامعه را باخطر مواجه خواهد کرد و دارو به‌جای یک ابزار درمانی، به یک کالای تجاری تبدیل می‌شود.

بنابراین، از سازمان دامپزشکی تقاضا داریم که به این معضل ورود کند و اقداماتی انجام دهد تا داروها و مواد بیولوژیک صرفاً در مسیر درمان و بهبود دام استفاده شوند، نه به‌عنوان یک ابزار تجاری در صنعت دام و طیور.

حکیم مهر: به عنوان حرف آخر...

نسخه‌نویسی الکترونیک که از سوی سازمان دامپزشکی مطرح شده، طرحی بسیار خوب است اما نواقص آن در اجرای پایلوت باید برطرف شود. لازم است تمام جنبه‌های مرتبط با تجویز دارو مدنظر قرار گیرد. همچنین باید به این نکته توجه داشت که امکان جعل نسخه‌های الکترونیک نیز وجود خواهد داشت و باید آن را مد نظر قرار داد.

این احتمال وجود دارد که از نسخه الکترونیک برای منافع غیر‌درمانی سوء استفاده شود. بنابراین سازمان دامپزشکی باید از مرحله تولید تا مصرف، تمامی فرآیندها را به‌دقت بررسی کند و قبل از اجرای گسترده این طرح، آموزش‌های لازم را به دامپزشکان ارائه دهد. علاوه بر این، در فرآیند نسخه‌نویسی باید شرایطی فراهم شود که دامپزشکان بتوانند داروهای موردنیاز را بدون پیچیدگی‌های اجرایی تجویز کنند.

در نهایت اگر این طرح به‌درستی اجرا شود، می‌توان آن را یک جهش حرفه‌ای در دامپزشکی کشور دانست. من امیدوارم که سازمان دامپزشکی به‌عنوان یک نهاد دولتی به این مسئله ورود کند و حداقل مقاومت آنتی‌بیوتیکی را کاهش دهد. در پایان، از پایگاه خبری حکیم مهر بابت فرصتی که در اختیار من گذاشت و از کارکنان زحمتکش این رسانه تشکر می‌کنم.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.