چالش‌های تشخیص افتراقی طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) با بیماری‌های مشابه در دام‌های سبک
دکتر محمدرضا شعله‌پاش
رئیس گروه مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی کشور
طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) یکی از مهم‌ترین بیماری‌های ویروسی ترانس‌باندری ( (Transboundary در گوسفند و بز است که با نرخ مرگ‌ومیر بالا و خسارات اقتصادی سنگین شناخته می‌شود. تشخیص به‌موقع این بیماری در میدان، برای اجرای اقدامات قرنطینه‌ای و کنترل اپیدمی حیاتی است.
بررسی گزارشات ثبت شده در سامانه پایش و مراقبت بیماری های دامی سازمان دامپزشکی و سیستمGIS نشان داده است که در سالهای اخیر بیش از یک‌سوم از موارد تشخیص اولیه PPR پس از انجام بررسی های بیشتر و آزمایش‌های تکمیلی (RT-PCR, ELISA) رد می‌شوند. این آمار نگران‌کننده نشان می‌دهد که اشتباهات بالینی در تشخیص اولیه شایع است و دامپزشکان اغلب PPR را با بیماری‌های دیگری که دارای شباهت ظاهری هستند (از جمله اکتیما، استوماتیت نکروتیک، کوکسیدیوز یا عفونت‌های تنفسی) اشتباه می‌گیرند.
در نقشه زیر، پراکندگی جغرافیایی واحدهای اپیدمیولوژیکی نشان داده شده است که در آن‌ها حداقل یک گزارش بالینی با علائم مشکوک به PPR (مانند ضایعات دهانی، اسهال و علائم تنفسی) ثبت شده است، اما نتیجه آزمایشگاهی برای تأیید بیماری در دسترس نیست یا منفی گزارش شده است.
چنین خطاهایی از دو جنبه اهمیت دارند:
۱️⃣ گزارش‌های کاذب: منجر به تحمیل هزینه‌های غیرضروری (واکسیناسیون اضطراری، قرنطینه، محدودیت‌های تجاری) می‌شوند.
۲️⃣ عدم تشخیص به‌موقع موارد واقعی PPR : سبب گسترش اپیدمی و از دست رفتن فرصت کنترل می‌شود.
مطالب ذیل با هدف بررسی دلایل اصلی خطاهای تشخیصی و ارائه یک راهنمای افتراقی بالینی برای دامپزشکان میدانی گردآوری شده است تا دقت تشخیص افزایش یافته و از هزینه‌های اقتصادی و اپیدمیولوژیک جلوگیری شود.
بیماری‌های مشابه و دلایل اشتباه
۱. اکتیما (Orf)
- ضایعات پرولیفراتیو و دلمه‌ای اطراف لب و بینی.
- تفاوت کلیدی: در PPR ضایعات دهانی نکروتیک و بدبو، همراه با تب و اسهال مشاهده می‌شود.
۲. استوماتیت نکروتیک
- ایجاد زخم‌های نکروتیک در دهان مشابه PPR .
- تفاوت کلیدی: اغلب بدون علائم سیستمیک شدید بوده و همه‌گیری محدود است.
۳. کوکسیدیوز شدید / انتروتوکسمی
- اسهال شدید، دهیدراسیون و مرگ ناگهانی.
- تفاوت کلیدی: عدم وجود ضایعات دهانی نکروتیک و علائم تنفسی.
۴. پاستورلوز / مایکوپلاسما
- علائم تنفسی شامل سرفه و ترشحات بینی.
- تفاوت کلیدی: در PPR هم‌زمان علائم گوارشی و مرگ‌ومیر گسترده مشاهده می‌شود.
۵. بلو تانگ (Bluetongue)
- تب، ادم صورت، خونریزی و زخم دهانی.
- تفاوت کلیدی: معمولاً همراه با لنگش و تورم زبان است.
آمار و الگوی خطا در تشخیص PPR
- بر اساس گزارش‌های میدانی و بررسی‌های انجام‌شده در کشورهای آفریقایی و آسیایی، بخش قابل‌توجهی از تشخیص‌های بالینی اولیه PPR در نهایت پس از انجام آزمون‌های آزمایشگاهی تأیید نمی‌شوند. این موضوع نشان می‌دهد که اتکا صرف به علائم بالینی می‌تواند منجر به خطای قابل توجه در تشخیص گردد.
- گزارشات ثبت شده در سامانه GIS و تحلیل‌های میدانی نشان داده است که بیش از 30% اشتباهات تشخیصی معمولاً ناشی از شباهت بالینی PPR با سایر بیماری‌ها است. مهم‌ترین موارد گزارش‌شده شامل:
▪ اکتیما (Orf / Contagious ecthyma): به دلیل وجود ضایعات دهانی و مخاطی مشابه، از مهم‌ترین علل اشتباه در تشخیص بالینی محسوب می‌شود.
▪ بیماری‌های گوارشی (مانند کوکسیدیوز و انتروتوکسمی): بروز اسهال شدید و تلفات ناگهانی می‌تواند با فرم گوارشی PPR اشتباه شود.
▪ بیماری‌های تنفسی (مانند پاستورلوز و مایکوپلاسما): شباهت در علائم تنفسی (سرفه، ترشحات بینی، تنگی نفس) سبب اشتباه در تشخیص می‌شود.
▪ سایر بیماری‌ها (مانند بلو تانگ و استوماتیت نکروتیک): اگرچه شیوع کمتری دارند، ولی در برخی موارد باعث بروز اشتباهات تشخیصی شده‌اند.
جدول ۱ – مقایسه بالینی PPR و بیماری‌های مشابه
*مقادیر مرگ‌ومیر تقریبی و وابسته به شرایط اپیدمیولوژیک، سن و وضعیت ایمنی دام‌ها هستند.
بحث و نتیجه‌گیری
تشخیص بالینی PPR در میدان، با وجود اهمیت فوق‌العاده آن، همواره در معرض خطا به‌ویژه در مناطق بومی است. اشتباه گرفتن PPR با بیماری‌های محدود و کم‌خطر مانند اکتیما، می‌تواند منجر به گزارش‌های کاذب و تحمیل هزینه‌های قرنطینه، واکسیناسیون اضطراری و محدودیت‌های تجاری گردد. از سوی دیگر، عدم تشخیص به‌موقع PPR و تلقی آن به‌عنوان بیماری‌های خفیف‌تر، خطر گسترش اپیدمی را به‌طور جدی افزایش می‌دهد.
بنابراین:
۱. آموزش دامپزشکان میدانی در زمینه تشخیص افتراقی ضروری است.
۲. تأکید بر استفاده از آزمایش‌های تشخیصی سریع(RT-PCR, ELISA) باید بخشی از برنامه‌های ملی باشد.
۳. وجود راهنماهای میدانی به‌صورت جدول و فلوچارت تصمیم‌گیری برای دامپزشکان در گله‌ها حیاتی است.
