حکیم مهر - یکی از رفتارهای جالب توجهی که در دنیای شامپانزه‌ها وجود دارد واکنش آنها نسبت به مرگ اعضای گروه است. در برخی موارد مشاهده شده است که شامپانزه‌های مادر جسد بچه شامپانزه را برای هفته‌ها به دنبال خود به اطراف می‌برند. این در حالی است که محققان با اشاره به یافته‌ها و مشاهدات اخیر خود درخصوص واکنش‌های اجتماعی در دنیای شامپانزه‌ها، چنین رفتاری را نادر عنوان می‌کنند. دکتر جیمز اندرسون از دانشگاه استرلینگ اسکاتلند به همراه گروهی دیگر از محققان، واکنش رفتاری شامپانزه‌ها نسبت به مرگ اعضای گروه خود را زیر نظر قرار داده و به نتایج چشمگیری نیز دست یافته‌اند. وی در گفتگو با Live Scienc تازه‌ترین یافته‌های خود در این زمینه را مطرح کرده است.
مهمترین تجربه تحقیقاتی که در زمینه بررسی مرگ یکی از اعضای گروه شامپانزه‌ها و واکنش سایر اعضای گروه به آن داشته‌اید کدام است؟
درحقیقت باید پذیرفت زیر نظر قراردادن شامپانزه‌ها و واکنش آنها نسبت به مرگ یک فرآیند نادر است که باید برای بررسی و جمع‌آوری اطلاعات مختلف در این زمینه ساعت‌های بسیار طولانی را سپری کرد. یکی از بارزترین تجربیاتی که در این زمینه داشته‌ایم به آخرین ساعات زندگی شامپانزه‌ای به نام پنسی مربوط می‌شود. این شامپانزه در آستانه مرگ 50 سال داشت و در یکی از پارک‌های اسکاتلند زندگی می‌کرد. این حیوان در حالی که سن قابل توجهی نیز داشت بتدریج بیمار شد و ما از هفته‌ها قبل می‌دانستیم که این حیوان بزودی خواهد مرد، از این رو تجهیزات مشاهداتی خود را آماده کرده بودیم.
واکنش سایر اعضای گروه به مرگ این شامپانزه چگونه بود؟
ما این گروه را برای روزهای متوالی زیر نظر داشتیم. سایر اعضای گروه در روزهای پایانی عمر پنسی خود را بیشتر به وی نزدیک کرده و در حالی که در بیشتر ساعات روز بی‌سروصدا بودند برای استراحت کردن به پیش وی می‌رفتند. اما نکته جالب توجه‌تر این بود که در ساعات و دقایق مانده به مرگش، سایر اعضای گروه او را در آغوش می‌گرفتند. حتی زمانی که پنسی تلف شده بود یکی از شامپانزه‌ها علائم حیاتی آن را آزمایش می‌کرد. ما در کمال ناباوری صحنه‌ای را مشاهده کردیم که در آن یکی از شامپانزه‌های گروه با تکان دادن اندام‌های مختلف پنسی از مرگ آن مطمئن می‌شد.
مهمترین دستاوردی که از بررسی این واکنش‌ها به دست آوردید چه بود؟
در گذشته اطلاعات زیادی درخصوص شامپانزه‌ها و واکنش آنها نسبت به مرگ سایر اعضای گروه در اختیار داشته‌ایم اما در این مطالعه اخیر به این نتیجه رسیدیم که احتمالا این حیوانات ظرفیت‌های بیشتری درخصوص تشخیص حیات و مرگ سایر اعضای گروه دارند. نکته جالب توجه دیگری که در این مطالعه با آن برخورد کردیم واکنش شامپانزه دختر پنسی به مرگ مادر بوده است. این حیوان در حالی که اکثر اعضای گروه جسد پنسی را رها کرده بودند تمام شب را در کنار آن سپری کرد.
پس می‌توان نتیجه گرفت که به نوعی ارتباط روان‌شناختی میان شامپانزه‌ها وجود دارد؟
بله. در گذشته بارها نیز مشاهده شده است هرگاه یکی از اعضای گروه شامپانزه‌ها با سقوط از درخت دچار شکستگی شده یا مورد تهاجم حیوانات وحشی دیگر قرار می‌گیرند، غالبا سایر اعضای گروه با ایجاد اغتشاش و هیاهوی عجیب همراهی خود با عضو در معرض خطر را نشان می‌دهند. چنین رفتارهایی ناشی از وجود نوعی ارتباط روان‌شناختی میان این حیوانات است. این رفتار را می‌توان در نقطه مقابل یک وضعیت دیگر یعنی مرگ اعضای گروه قرار داد، جایی که سایر شامپانزه‌ها به نوعی برای نشان دادن همدردی خود سکوت می‌کنند و کمتر سر و صدایی در جمع آنها شنیده می‌شود.
بررسی شما در این مورد خاص نشان می‌دهد که سایر شامپانزه‌ها پس از مرگ پنسی سکوت خود را کنار گذاشته و حتی جسد حیوان را بشدت تکان می‌داده‌اند؟ فکر می‌کنید علت چنین واکنشی چیست؟
پس از مرگ یک شامپانزه دیگر اعضای گروه بارها به سراغ جسد می‌روند. در این مورد اخیر نیز شامپانزه‌های گروه سه بار به سراغ جسد پنسی رفتند و حتی آن را به اطراف کشانده و پرتاب می‌کردند. ما فکر می‌کنیم این واکنش‌ها با هدف احیای مجدد پنسی صورت گرفته است. البته شاید هم از مرگ یکی از اعضای گروه خود بشدت ناراحت و عصبی شده‌اند. پس از پایان این بخش از واکنش‌ها، مادر پنسی نیز بر سر جسد حیوان حاضر شده و با سپری کردن زمان به مراتب بیشتری نسبت به سایر اعضای گروه واکنش خاص خود را نشان داد که احتمالا نشان از همدردی و حمایت از حیوان تلف شده دارد.
چرا چنین واکنش‌هایی در میان شامپانزه‌ها برای شما و سایر محققانی که این رفتارها را دنبال می‌کنند تا این حد جالب توجه بوده است؟
حس انکار مرگ یکی از بستگان یا دوستان و همچنین ناراحت شدن و حتی ابراز خشم نسبت به این موضوع فرآیند روانی شایعی در میان انسان‌هاست. با توجه به آنچه که درخصوص مرگ پنسی روی داده است می‌توان نتیجه گرفت که احتمالا این حیوانات نیز واکنش مشابهی را از خود بروز می‌دهند. به هر ترتیب باید این واکنش را جدی تصور کرده و مطالعات بیشتری در این زمینه صورت گیرد.
واکنش سایر اعضای گروه در روزها و هفته‌های پس از مرگ پنسی چگونه بود؟
اتفاقا این بخش از مشاهدات یکی از جذاب‌ترین بخش‌ها بوده است. سایر شامپانزه‌ها در روز پس از مرگ پنسی کاه‌هایی را که به جسدش چسبیده بودند را جدا کرده و از دور کارهایی که مراقبان پارک برای انتقال جسد حیوان انجام می‌دادند به دقت دنبال می‌کردند، اما پس از این مرحله و در حالی که تصور می‌شد واکنش آنها پایان یافته و زندگی همیشگی خود را ادامه دهند متوجه تغییر رفتارهایی در آنها شدیم. شامپانزه‌ها کمتر غذا می‌خوردند و در عین‌حال از خوابیدن در محلی که پنسی همواره در آنجا استراحت می‌کرد خودداری می‌کردند و این درحالی بود که این محل یکی از بهترین نقاط برای استراحت شامپانزه‌ها در پارک به شمار می‌آید. این حیوانات تا چند هفته پس از مرگ پنسی رفتار آرام‌تری داشتند که برای ما بسیار عجیب بود. ما برای این یافته‌ها اهمیت خاصی قائل هستیم و سعی می‌کنیم از آنها برای نفوذ هر چه بیشتر در عمق رفتار شامپانزه‌ها و درک واکنش‌های مختلف این حیوانات استفاده کنیم.
دکتر جیمز اندرسون در یک نگاه
دکتر اندرسون هم‌اکنون در دپارتمان روانشناسی دانشگاه استرلینگ مشغول به تدریس و فعالیت‌های تحقیقاتی است. وی عمده مطالعات خود را روی فرآیند یادگیری، شناخت و موارد مربوط به آن در گونه‌های مختلف جانوری ازجمله خانواده میمون‌ها متمرکز کرده است. وی همچنین رشته مطالعاتی در زمینه آموزش دادن به میمون‌های لمور را آغاز کرده و طی آن در نظر دارد تا به این حیوانات آموزش دهد که چگونه رفتارهای طبیعی خود نظیر جیغ کشیدن و خراشیدن سطوح را تحت کنترل درآورند. گذشته از این تحقیقات، وی علاقه زیادی نیز به فراهم کردن محیط زیست بهتر برای حیواناتی دارد که در نقاطی همچون باغ وحش‌ها نگهداری می‌شوند.
