کفه واکسیناسیون را در کنترل آنفلوانزای فوق‌حاد پرندگان بسیار سنگین‌تر از عدم آن می‌بینم

حکیم مهر: در پی چالش چند ماه اخیر بین موافقان و مخالفان بهره گیری از واکسیناسیون آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در کشور، «دکتر فرهید همت‌زاده» استاد دانشکده دامپزشکی دانشگاه آدلاید استرالیا و رئیس مرکز ویروس‌‌شناسی دامپزشکی این دانشگاه که یکی از مجرب‌ترین و زبده‌ترین صاحبنظران حوزه ویروس‌شناسی دامپزشکی در جهان محسوب می‌شود، طی یادداشتی ارسالی به حکیم مهر، نظر کارشناسی نهایی خود را در این خصوص اعلام داشت.

به گزارش حکیم مهر، متن این یادداشت به شرح زیر است:

با سلام به همه دوستان، خاصه دوستانی که قلبشان برای اعتلای ایران عزیز می تپد.

طی دو ماهی که در ایران و در خدمت دانشگاه شیراز و سایر مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی مملکت بودم، به این نکته پی بردم که قضیه واکسیناسیون آنفلوانزا به یک موضوع شدیداً دو قطبی (همانند بسیاری مسائل روزانه ی فرهنگ ما) تبدیل شده است. البته اعضای هر گروه دلایل خاص خود را دارند و البته که بسیار هم بر آن پا می فشارند؛ البته در این حین آنفلوانزا هم دارد جولان خودش را در طیور مملکت ما به بهترین وجهی می‌دهد.

تجربه ۲۵ سال کار در حیطه ویروس شناسی دامپزشکی و سابقه نزدیک به ۱۵ سال کار مستقیم با آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در کشورهای جنوب شرق آسیا و همکاری با دانشمندان طراز اول دنیا در امر طراحی واکسن و مانیتورینگ پس از واکسیناسیون، به خود من آموخت که پیچیدن نسخه واحد، آن هم برای آنفلوانزای طیور، رهیافتی علمی و عملی نیست. قضیه آنفلوانزا را نمی توان با برخوردهای احساسی مثل بقیه مسائل فرهنگی و اجتماعی مان حل و فصل کنیم.

این نکته به شکل تاریخی نشان داده شده و به اثبات رسیده است که در جاهایی که شرایط فرهنگی، اقتصادی و زیر ساخت های سخت افزاری و نرم افزاری موجود، امکان ریشه کنی بیماری را نمی دهند، بهترین کار کنترل است. قوی ترین ابزار کنترل پس از بایوسکیوریتی قوی، واکسن کارآمد می باشد که البته انجام آن تصمیمی یک شبه نیست ولی راهکارهایی بسیار دقیق و روشن را می طلبد.

کشورهای جنوب شرق آسیا با انجام‌ واکسیناسیون، نه تنها موفق به کنترل بیماری شدند بلکه کشور اندونزی موارد انسانی ناشی از H5N1  را به صفر (در سال ۲۰۱۷) رساند. طی دیداری که در چند روز گذشته با مسئولین بلند پایه وزارت کشاورزی اندونزی داشتیم، ایشان صراحتاً ریشه کنی سویه H5N1  را تا سال ۲۰۲۰ برنامه ریزی کرده بودند. طی اظهار نظر صریح رئیس موسسه ملی تحقیقات دامپزشکی اندونزی، واکسن H5N1  حتی توانسته از ورود و همه گیری سویه های جدید H5  در گردش آسیا در اندونزی جلوگیری نماید. گواه آنکه اندونزی، فعلاً عاری از H5N8 هست.

در نامه ای که همکاران متخصص در ایران در جامعه دامپزشکی و بعضاً به شکل مستقل، در مضار واکسن تهیه نموده بودند، ایرادات علمی و عملی بسیاری را یافتم که در آن زمان به واسطه ارادت فراوان به برخی که حق استادی بر گردن من دارند، از پاسخ به آنها خودداری کردم، ولی امروز که کفه واکسیناسیون را در کنترل بیماری بسیار سنگین تر از عدم آن می بینم و در ثانی سکوت را در موضوعی به این اهمیت را به صلاح مملکت نمی بینم، صراحتاً نظر خودم را که مستند به دلایل علمی و اجرایی بسیار قوی هست را بیان می دارم.

واکسن همولوگ آنفلوانزا همواره shedding  ویروس را به شکل لگاریتم وار کاهش می دهد. چندصد تجربه میدانی و اکسپریمنتال به همراه سابقه ی مصرف چندین میلیارد دز واکسن H5  در اندونزی و چین به همراه مانیتورینگ پس از آن نشان داده که در صورت چالش پس از واکسیناسیون، ویروس حداکثر تا ۷ روز shed  می گردد، آن هم با دز ۵ تا ۶ log  کمتر از بیماری. آنچه امروز صنعت طیور ما لازم دارد، کاهش بار ویروسی آنفلوانزا هست. اگر رها کردن قضیه به حل مشکل کمک می کرد، در ۶ سال قبل می بایستی داستان آنفلوانزا را ختم می کردیم.

گفته شده که واکسن، خطر جهش سویه را افزایش می دهد؛ این گفته اساساً غلط است. موتاسیون پدیده ایست تصادفی که با افزایش تکثیر ژنوم ویروس، رخداد آن نیز افزایش می یابد. سؤال این است که در کدام شرایط ویروس بیشتر تکثیر می یابد؟ در فاصله عفونت تا مرگ، ویروس ها به شکل لگاریتم وار تکثیر و در جمعیت پخش می شوند که در بین آنها ویروس های موتانت نیز فراوانند. آری، تنها راه توقف دفع ویروس در این شرایط، مرگ است.

گفته شده که واکسن، خطر بروز موارد انسانی را زیاد می کند. این نکته، دیگر به کل غلط است. در کل دنیا هر کجا که واکسن H5N1  در طیور استفاده شده، موارد انسانی نیز کاهش یافته اند؛ تنها به دلیل کاهش load ویروس در جمعیت. کلیه کیس های انسانی دنیا در مواجه ی مستقیم با پرندگان بیمار آلوده شده اند. هیچ مدرکی تاکنون بر تاثیر واکسن بر ایجاد کیس های انسانی وجود ندارد.

جالب توجه آنکه برخی دوستان امضا کننده آن نامه و مخالفین برنامه واکسن، الان در اول صف متقاضیان دریافت کمک های دولتی جهت ساخت واکسن هستند.

بلی، واکسیناسیون را بایستی به شکل برنامه ای جامع دید که ربطی به عوض شدن این مدیر و آن مدیر نداشته باشد. بذر واکسن می بایستی بعد از مطالعات بسیار دقیق، انتخاب شده و از همه مهمتر مانیتورینگ پس از واکسیناسیون باید به شکل برنامه ای فعال مو به مو اجرا گردد. انجام تست های DIVA  و ردیابی کلیه outbreak  های پس از واکسیناسیون، حتی از خود واکسن مهمترند. در کشورهایی که از واکسن استفاده می کنند، متعاقب هر outbreak ویروس جداسازی شده و با سویه واکسن مقایسه و در صورت همسانی مشکل را در تکنیک و یا لجستیک واکسیناسیون جستجو می کنند، ولی در صورت مغایرتِ جدایه جدید با سویه واکسن، جدایه جدید در مسیری همچون بذر اولیه، جهت تولید واکسن قرار گرفته و پس از تایید در اختیار سازندگان واکسن قرار می گیرد.

در صورت وجود یا ایجاد زیرساخت های تولید واکسن در مملکت، باید از سویه های بومی در جهت ساخت واکسن استفاده کرد؛ در غیر این صورت سویه بومی پس از بررسی های دقیق علمی و با رعایت شدید حق مالکیت، به مراجع ذی صلاح جهانی تولید کننده واکسن ارسال و واکسن جهت مصرف داخلی در کل مناطق درگیر استفاده شود. خریداری، واردات و مصرف واکسن های خارجی خاصه سویه های هترولوگ، آب در هاون کوبیدن است.

در همین حین به موارد کلیدی و بسیار مهم دیگری همچون افزایش بایوسکیوریتی، برنامه خروج از واکسیناسیون، ارتقای دوره ای واکسن، پایش فعال، پایش پرندگان مهاجر، فرهنگ سازی و آموزش نیز باید توجه بسیار نمود. باشد که این تهدید، فرصتی جهت ارتقای دانش عمومی هم برای صاحبان و گردانندگان صنعت طیور و هم برای مدیران و تصمیم گیرندگان در امر مبارزه با آنفلوانزا باشد.

دوستان هر دو طرف قطب، اگر شرایط را برای زدن یا نزدن واکسن مهیا می بینند، بسم الله؛ والا اجرای نیم بند و نصفه کاره هر کدام از برنامه های واکسیناسیون و حتی عدم آن شرایط را از آنچه که هست بهتر نمی کند. و نکته آخر آنکه پول و اعتبار، حلال همه مشکلات نیست؛ حلال مشکلات دانش و ابزار مناسب و مدیریت قوی و فهیم در امر کنترل بیماریهاست.

دلا چنان معاش کن که گر بلغزد پای