نقش واکسیناسیون در کنترل و مختومه‌سازی پرونده آنفلوآنزای فوق‌حاد پرندگان (HPAI) – آنچه که در مصر روی داد! - دکتر علیرضا گائینی

«دکتر علیرضا گائینی» در رادیو صنعت طیور ایران نوشت:

گرچه پرونده بهره گیری از واکسن در کنترل بیماری آنفلوآنزای پرندگان با تصمیم نهایی سازمان دامپزشکی کشور مبنی بر استفاده از این استراتژی، بسته شد اما مطالعه تجربیات کشورهای مختلف به طور حتم می تواند ما را در پیشبرد هرچه بهتر اهداف عالیه کشور یاری نماید؛ به خصوص تحت شرایطی که از گوشه و کنار برخی دوستان، با انتشار متون مختلف تلاش دارند تا تجربیات ناموفق برخی کشورها را از منظری دیگر دیگر بررسی نمایند که البته در امور رسانه ای، شیوه ای قدیمی است و تازگی ندارد. اما رادیو صنعت طیور ایران، در تلاش است تا متون مدون شده در این عرصه را با دقت نظر انتخاب نموده، ترجمه نماید و وارد محیط دانش بنیان صنعت طیور نماید تا به رسالت ذاتی خود در این بخش نیز جامه عمل بپوشاند. آنچه که پیش روی شماست، گام نخست این تلاش است.

نقش واکسیناسیون در کنترل و مختومه سازی پرونده آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان (HPAI) – آنچه که در مصر روی داد!

نویسنده: David E Swayne

مترجم و ویراستار: دکتر علیرضا گائینی، رادیو صنعت طیور ایران

ریشه کنی بیماری ماحصل درگیری با ویروس های فوق حاد آنفلوآنزای پرندگان، پیچیده تر از سایر انواع درگیری های این بیماری می باشد. علت رخدادهای غیر قابل انتظار (Epizootic) این بیماری در چندین کشور مختلف دنیا نیز شاید به دلیل همین پیچیدگی ها باشد. بیماری حاصل از درگیری با این ویروس، سیستم های مختلفی از تولید طیور را تحت تاثیر قرار داده است و به عاملی مهم در عرصه بهداشت عمومی جوامع مختلف مبدل شده است.

از زمان شناسایی این عامل بیماری زا در سال 1955 میلادی، بیش از 37 مورد از درگیری رخداد های غیر قابل انتظار (Epizootic ) با ویروس آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در نقاط مختلف جهان روی داده است. درگیری پانزوئیتی ویروس H5N1 در سال 1996 که از استان گوانجونگ در جنوب کشور چین آغاز شد و به 63 کشور جهان گسترش یافت و طی آن بیش از 250 میلیون قطعه انواع طیور و پرندگان وحشی تلف شدند را می توان از جمله بزرگترین و شدیدترین موارد روی داده در این عرصه طی 50 سال گذشته دانست.

در این بین، 24 مورد از رخدادهای غیر قابل انتظار (Epizootic ) این بیماری با استفاده از چهار عنصر اساسی برنامه های پاکسازی، مختومه شدند. این عناصر استراتژیک شامل آموزش، امنیت زیستی، تشخیص سریع و نظارت و حذف مناسب طیور و پرندگان آلوده بودند. این در حالی بود که ناتوانی استراتژی های یاد شده در مختومه سازی پرونده های ویروس H5N2  آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در مکزیک و ویروس H7N3 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در پاکستان در خلال سالهای 1995 و 1996 میلادی، روش های مختومه سازی فوری که تحت ساختارهای مختلف و سیاستگذاری پیچیده سیستم های تولیدی طیور، شرایط اقتصادی و قابلیت دستیابی سریع در سطوح ملی کشورها ایجاد شده بود را با چالشی جدید و جدی روبرو ساخت.

تحت چنین شرایطی بود که مکزیک و پاکستان از پنجمین روش کنترل و مختومه سازی این بیماری بهره جستند: افزایش مقاومت طیور در برابر بیماری، با استفاده از واکسن آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان (HPAI ). این در حالی بود که کشورهایی چون ایالات متحده و ایتالیا، پیش از آن تجربه استفاده موثر از واکسن آنفلوآنزای کم حدت پرندگان (LPAI) را داشتند.

پس از آن، جمهوری دموکراتیک خلق کره در سال 2005 میلادی برای کنترل و تلاش در جهت مختومه سازی درگیری با ویروس H7N7  آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان از این روش بهره گیری نمود و سپس 13 کشور از جمع 63 کشور مبتلا به ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، این راه را پیمودند.

به اعتقاد کارشناسان، اگرچه موج پانزوتیک ویروس H5N1  آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان ادامه یافت اما پرونده های رخداد و شیوع ویروس H5N2  در مکزیک، H7N3  در پاکستان و H7N7 کره جنوبی، با استفاده از راهکار برون رفت اتخاذ شده مختومه شدند.

توانایی ریشه کنی آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان به عوامل متعددی چون اقتدار و توانمندی بخش دامپزشکی دولتی، میزان تراکم جمعیت طیور در سطح کشور، اکوسیستم کشور یا منطقه و میزان مشارکت و همکاری دولت، بستگی دارد. در این بین مختومه سازی پرونده ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان پیچیده تر از 29 سویه دیگر می باشد، چرا که این ویروس در کشورهای متعددی به حالت اپیزوتیک در آمده است، انواع مختلفی از سیستم های پرورشی را تحت تاثیر قرار داده است، طیور پرورشی و پرندگان مهاجر را درگیر ساخته است و عناصری مهم را در بهداشت عمومی جوامع تحت تاثیر قرار داده است.

توجه داشته باشیم که این ویروس مسبب 607 مورد بستری شدن انسان بوده است که در این بین متاسفانه 358 مورد جان خود را از دست داده اند. برخی از محققین بر این باورند که این ویروس توانایی ایجاد یک پاندمی بزرگ را دارد. مخاطرات یاد شده به خصوص از جنبه بهداشت عمومی سبب شد تا نوعی بسیج همگانی جهانی بر علیه رخداد بیماری به واسطه شیوع این عامل بیماری زا ایجاد شود. این درحالی است که متاسفانه زیرساخت سیستم های دامپزشکی و مالی بسیاری از کشورها در انجام چنین ماموریتی کافی نیست.

واکسیناسیون برعلیه این ویروس از آن جهت صورت پذیرفت تا حساسیت گونه های مختلف پرندگان به درگیری با این بیماری، تلفات ناشی از آن و میزان حضور ویروس عامل بیماری فوق حاد در محیط زیست کاهش یابد و از این مسیر، انتقال بیماری به انسان و پرنده کنترل گردد و در تمامی کشورها به شدت باعث کاهش موارد انسانی بیماری شد، بجز در کشور مصر که بدلیل پایین بودن سطح پوشش واکسیناسیون، استفاده ار واکسن های بی کیفیت و عدم توانایی مرغداران در خرید واکسن اتفاق افتاد.

در این استراتژی جدید با استفاده از ابزار واکسیناسیون موازی سایر ابزارهای کنترلی، از رخداد بیماری پیشگیری نموده است و به معیشت روستایی و تامین امنیت غذایی در کشورهای آسیب دیده کمک شایانی نموده است. بهره گیری از این استراتژی به کشورها کمک نموده تا زمانی مناسب را خریداری نموده و به بازسازی سیستم های تولید طیور و دامپزشکی خود پرداخته و به اهداف بلند مدتی در مختومه سازی پرونده ویروس فوق حاد H5N1 آنفلوآنزای پرندگان دست یابند.

بهره گیری از این واکسن، اکثراً در کشورهای در حال توسعه و در کشورهای پیشرفته کمتر صورت پذیرفته است. در بازه زمانی سال های 2002 تا 2010 میلادی، در بررسی بعمل آمده از 63 کشور عضو سازمان جهانی بهداشت دام (تعداد کشورهای عضو در حال حاضر 181 کشور می باشد)، 113.98 میلیارد دز واکسن آنفلوآنزا به منظور حفاظت از 131 میلیارد پرنده (41.9 درصد ، پوشش) در 15 کشور جهان در برابر آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان (HPAI) مورد استفاده قرار گرفت. در این راستا، 95.5 درصد از واکسن های مورد استفاده، کشته بودند که به روش تزریقی مورد استفاده قرار گرفتند و 4.5 درصد نیز واکسن های نوکلوئوتیدی بودند که به شیوه اسپری به جمعیت پرندگان وارد شدند.

اکثر این واکسن ها در چهار کشوری که به صورت انزوتیک با ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان درگیر بودند، به صورت سراسری مورد استفاده قرار گرفتند، به امید آن که بتوان از مزارع طیور تجاری، نیمه تجاری و محلی این کشورها در برابر رخداد بیماری ماحصل شیوع ویروس یاد شده جلوگیری نمایند.

چین، کشوری که بیش از 72 درصد کل مرغابی های دنیا و بیش از 30 درصد تولید تخم مرغ دنیا را در دست دارد، به عنوان بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده طیور جهان، با 103.72 میلیارد دز، بیشترین بهره گیری از این واکسن را داشتند (90.99 درصد) و پس از آن کشورهای مصر با 5 میلیارد دز (4.65 درصد)، اندونزی با 2.6 میلیارد دز (2.32 درصد) و ویتنام با 1.6 میلیارد دز (1.43 درصد) در رتبه های بعدی این جدول قرار گرفتند.

استفاده از این واکسن پس از آن آغاز شد که ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در جمعیت طیور این کشورها به حالتی در آمده بود که رخدادهای در زمان و تواتر زمانی خاص قابل پیش بینی بودند (بیماری بومی شده بود). در کل، 0.7 درصد از جمعیت طیور جهانی از این استراتژی پیشگیرانه، تحت برنامه واکسیناسیون هدفمند و نوعی ابزار مدیریت در جهت مختومه سازی پرونده این بیماری استفاده نمودند.

میزان بهره گیری کشورهای در حال توسعه از این واکسن نیز به شرح ذیل می باشد: روسیه 0.37 درصد، پاکستان 0.12 درصد، منطقه هنگ کنگ 0.08 درصد، قزاقستان 0.03 درصد، ساحل عاج کمتر از 0.01 درصد، جمهوری دموکراتیک خلق کره کمتر از 0.01 درصد بهره گیری از واکسن سویه H7N7 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، فرانسه کمتر از 0.01 درصد، رژیم اشغالگر قدس کمتر از 0.01 درصد، مغولستان کمتر از 0.01 درصد، هلند کمتر از 0.01 درصد و سودان نیز کمتر از 0.01 درصد.

بهره گیری از واکسن در برابر حالت پانزوتیک ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان ابتدا در سال 2002 در هنگ کنگ مورد استفاده قرار گرفت و به دنبال آن اندونزی در سال 2003 و سپس چین در سال 2004 میلادی به این صف پیوستند.

ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان برای نخستین بار در سال 1996 میلادی در جمهوری خلق چین شناسایی شد و تا سال 2004، مسئول بیش از یکصد شیوع مختلف در این کشور بوده و دولت این کشور به منظور کنترل شیوع بیماری آنفلوآنزا در طیور، از استراتژی واکسیناسیون بهره گیری نموده است.

سالیانه میلیاردها دوز از واکسن هایی چون ویروس غیرفعال (کشته)، نوترکیب آبله و نوترکیب ویروس بیماری نیوکاسل در این کشور تولید شده و توسعه می یابند. از سوی دیگر، دولت این کشور استراتژی هایی را نیز به منظور تامین هزینه تولید واکسن و جبران خسارات مالی ناشی از معدوم سازی های طیور درگیر، ایجاد نموده است.

استراتژی بهره گیری از واکسیناسیون در این کشور موثر بوده و نقش مهمی را در کاهش رخداد بیماری با ویروس H5N1 در طیور و به خصوص کاهش موارد شیوع بیماری در انسان ایفا نموده است؛ اما به رغم موفقیت های به دست آمده در مسیر استراتژی واکسیناسیون در این کشور، چین هنوز هم در حذف چرخش ویروس در جمعیت طیور خود با چالش هایی مواجه می باشد.

اکثر طیور خانگی در حیاط منازل و یا مزارع کوچکی با شرایط امنیت زیستی بسیار ضعیف نگهداری می شوند. از این رو، چالش بزرگی در چین به منظور کنترل کامل یا ریشه کنی بیماری ها مانند آنفلوآنزای پرندگان وجود دارد.

تحت رده های مختلفی از ویروس عامل بیماری آنفلوآنزای پرندگان پس از سال 1994 میلادی در جمعیت طیور و اردک ها در چین شناسایی شده است. تحت رده هایی چون H9N2 ( 17بار) ، H7N2 (19 بار)، H14N5 ، H6N1 ، H6N2  و H4N2.

در سال 1996، شیوع ویروس H5N1  در جمعیت غازها در استان گوانجونگ شناسایی و از سال 1999 بارها در جمعیت اردک های به ظاهر سالم در مناطق جنوبی چین تشخیص داده شد. از سال 2004 میلادی بیش از یکصد شیوع در 23 استان مختلف چین در جمعیت طیور و پرندگان وحشی این کشور روی داده است. بر اساس برآوردهای صورت پذیرفته، بیش از 35 میلیون قطعه انواع طیور به منظور کنترل گسترش بیماری با ویروس H5N1 معدوم سازی شده است. از این رو، ویروس H5N1 آنفلوآنزای پرندگان سبب آسیب های شدید اقتصادی در صنعت طیور چین شده است.

در ابتدا کیفیت پائین واکسن ها و میزان تولید اندک، محدودیت هایی عمده در اجرای موثر برنامه های تدوین شده به شمار می آمدند، اما طی ده سال گذشته این محدودیت ها مرتفع شده اند و در حال حاضر تولید واکسن ذخیره با ظرفیت های مشخص، به خصوص توسط تولیدکنندگان چینی، امکان پذیر شده است. در ساخت چنین واکسن هایی از آن دسته از بذرهایی استفاده می شود که با توجه به تجربیات به دست آمده، در برابر ویروس H5N1 موثر باشد.

با این حال، برخی از تجربیات ناموفق نیز بدلیل بهره گیری از یک یا چند واکسن بدون کیفیت، به عنوان نوعی استراتژی در کشورهایی که ویروس H5N1 در آنها به صورت انزوئتیک درآمده، ثبت شده است.

چنین تجربیاتی نیاز به ایجاد تغییراتی در بذر مورد استفاده در واکسن را حتمی می کند. چین نیز در این راستا تلاش خود را از اواخر سال 2006 میلادی در تولید چهار نوع واکسن با بذرهایی متفاوت کامل نموده است. این گروه از واکسن ها به نظر می رسد تا حفاظت خوبی را در برابر بیماری ایجاد می کنند.

با این حال، واکسیناسیون در برخی موارد، حفاظتی قطعی در برابر خطرات ویروس H5N1 آنفلوآتزای فوق حاد پرندگان نبوده است؛ نه به دلیل شکست عملیات واکسیناسیون، بلکه به دلیل عدم توانایی بهره گیران از واکسن، در ایمن سازی جمعیت مناسبی از گونه های مختلف طیور حساس.

دلیل اصلی چنین مسئله ای مشکلات لجستیکی در اجرای طرح بوده است. این مورد بدان معناست که مجریان طرح در ساماندهی واکسیناسیون تمامی جمعیت طیور به ویژه در مزارع کوچک و محلی که در کشورهای در حال توسعه، جمعیت زیادی را تشکیل می دهند و بعضاً بر جمعیت طیور صنعتی غالب هستند، موفق نبوده اند. به عنوان مثال، در طرح واکسیناسیون کلی در مصر و اندونزی، بر اساس برآوردهای صورت پذیرفته توسط محققین، تنها 20 تا 40 درصد از مزارع کوچک و طیور بومی این کشورها واکسینه شده اند.

میزان فوق در کشورهای مختلف، متفاوت بوده است. به عنوان مثال، شاید هنگ کنگ را بتوان با میزان یکصد درصدی واکسیناسیون در سال 2004 میلادی، پرچم دار این بخش دانست. این کشور به زعم محققین، ایمنی قابل قبولی را در برابر ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در جمعیت طیور خود ایجاد نمود و پس از آن تنها یک مزرعه در سال 2004 میلادی با این ویروس در هنگ کنگ درگیر شد.

از سوی دیگر، متاسفانه کشور مصر نتوانست پوشش 60 تا 80 درصدی جمعیت واکسینه شده در مناطق هدف را ایجاد نماید و با تغییر روندی خود طی هر سال نسبت به سال های قبل، تجربیات موفقی را در این عرصه نداشتند. این کشور به لحاظ لجستیکی، مناطقی بسیار سخت در اجرای برنامه های واکسیناسیون می باشند. بعنوان مثال در خلال سال های 2006 تا 2010 میلادی، بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان جهانی بهداشت حیوانات، تحت خوشبینانه ترین حالت این کشور موفق به واکسیناسیون 69.9 درصد از جمعیت طیور هدف خود شده است؛ آماری که وزارت کشاورزی این کشور تنها 27.6 درصد می داند.

در مقابل، ده کشور نیز که شرایط رخداد انزوتیک این بیماری را نداشتند، از استراتژی واکسیناسیون هدفمند بهره جستند. اگرچه پوشش این نوع واکسیناسیون در مقیاس ملی و کلی در این کشورها بنابر محاسبه مفسرین و محققین کمتر از 15 درصد بوده است، اما به نظر می رسد تا این برنامه، تاثیرگذاری بیشتری داشته و منجر به کاهش یا قطع استفاده از واکسن شده است.

اگرچه میزان پوشش این واکسن در سطوح ملی کشورها در استراتژی واکسیناسیون هدفمند، کمتر از 60 درصد می باشد، ولیکن رویکرد هدفمند به یک یا چندین زیرمجوعه طیور بر اساس ارزیابی خطر و نظارت قابل اعتماد به داده ها سبب ایجاد ایمنی در جمعیت در معرض خطر می شود. با توجه به موارد فوق:

استراتژی مختومه سازی پرونده رخداد این بیماری در کشورهایی چون فرانسه، هلند، ساحل عاج، اسرائیل و سودان و قطع واکسیناسیون با بهره گیری از این استراتژی بوده است.

استراتژی مختومه سازی پرونده رخداد بیماری در هنگ کنگ با استفاده از واکسن ادامه دارد؛ اقدامی که به اعتقاد برخی از محققین، اقدامی اضافی است.

واکسیناسیون پیشگیرانه ادامه دار در قزاقستان و مغولستان، بدون رخداد مواردی جدید از آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان روی داده است.

با توجه به آن که از سال 2008 میلادی، مواردی جدید از رخداد آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان یافت نشده است، محققین پیشنهاد پایان استراتژی واکسیناسیون در این کشورها را مطرح نموده اند.

مفسرین بر این باورند که طی سال های آینده، بالاترین نیازها و اولویت ها در جهت کاهش فعالیت های ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، با بهره گیری از واکسن عبارتند از:

- ترمیم و بازسازی خدمات دامپزشکی در بخش های توسعه، اجرا، نظارت و بررسی واکسیناسیون، بازسازی و بهسازی سیستم های تولید طیور، بهبود کنترل حرکت، ارتقای امنیت زیستی و آموزش مناسب تر تولیدکنندگان در مورد کنترل و مختومه سازی پرونده های رخداد آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان.

- بهبود برنامه های نظارت ملی بر آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان بر اساس نقاط جغرافیایی، سیستم های پرورش و نوع تولید. با استفاده از چنین داده هایی می توان برنامه های واکسیناسیون هدفمند را به خوبی در مسیری توسعه داد که به پوشش 60 تا 80 درصدی دست یافت و بازخورد اجرای مناسب برنامه را دریافت نمود و در صورت نیاز به اصلاحاتی دست زد.

- مدون نمودن بودجه کافی به منظور اصلاح ساختار در جهت کنترل ویروس H5N1 آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در بخش های دامپزشکی، کشاورزی و سیستم های تولیدی. توجه داشته باشیم که از جمله مخازن ویروس فوق، مرغ های محلی هستند. به منظور از بین بردن تهدیدات بر علیه سلامت عمومی، بایستی کنترل موثر را از منبع ویروس آغاز نمود.

- افزایش میزان واکسیناسیون در جمعیت اردک های بومی مناطق. لازم به ذکر است که این پرندگان بدون هیچگونه علائمی توانسته اند این ویروس ها را حمل نمایند و کنترل ویروس در آنها، حلقه مهمی در زنجیره کنترل بیماری خواهد بود.

- ایجاد سیستمی نوین و مقرون به صرفه در واکسیناسیون نیمچه های گوشتی دور از انتظار نیست. برخی از محققین بر این باورند که شاید نسل جدید واکسن های دوگانه نیوکاسل و آنفلوآنزا، راه حلی عملی باشد؛ راه حلی که هنوز اجرایی نشده است.

- به روزرسانی رویه های ثبت واکسن های ساخته شده توسط مقامات دامپزشکی کشورها و افزایش سرعت و کوتاه تر شدن این روی برای واکسن هایی از این دست که سرعت ثبت آن از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد.

ادامه دارد ....