حکیم مهر - دیدن کودکی که در حال بازی است و از بازی خود لذت می‌برد رویداد عجیبی نیست. حتی اگر سگی را ببینیم که با توپی خود را سرگرم کرده است نیز نباید چندان حیرت‌زده شویم، اما درباره لاک‌پشت‌ها یا حتی زنبورهای عسل چه می‌توان گفت؟ حقیقت این است که این موجودات نیز زمان‌هایی را در طول شبانه‌روز صرف بازی و سرگرمی می‌کنند.
نقش بازی در یادگیری مهارت در حیوانات
تنها این سگ‌ها، گربه‌ها یا میمون‌ها نیستند که در دنیای حیوانات به بازی و سرگرمی نیاز دارند. این نظر گوردون بورگارت از اساتید روان‌شناسی دانشگاه تنسی آمریکاست. او کسی است که برای سال‌های طولانی رفتار حیوانات و لحظاتی که تصور می‌شود خود را سرگرم بازی و تفریح می‌کنند زیر نظر داشته است. به عقیده وی بسیاری از حیوانات به زمانی برای بازی کردن و نوعی ایجاد وقفه در انجام کارهای غریزی روزمره خود نیاز دارند. دانشمندانی همچون گوردون سال‌های طولانی است که رفتار موجوداتی نظیر خزندگان بالغ یا تازه به دنیا آمده را زیر نظر دارند، اما بسیاری از آنها می‌گویند رفتار مشخصی را ندیده‌اند که نشان دهد این حیوانات در حال بازی هستند. نکته مهم این است که کشف نشانه‌هایی از بازی و تفریح در دنیای حیوانات نیازمند صرف زمان قابل توجهی است تا در نهایت بتوان حیوانی را در حین انجام نوعی رفتار که بی‌شباهت به تفریح و بازی نباشد مشاهده کرد. با این حال گوردون می‌گوید: در باغ وحش ملی واشنگتن چیزی را دیدم که نمی‌توان بی‌تفاوت از کنار آن عبور کرد. لاک‌پشت صورت خوکی که از جمله نمونه‌های نادر این حیوان به شمار می‌آید در حال سروکله زدن با توپ بسکتبال بود. بررسی‌های بیشتری در این زمینه انجام دادم و به این نتیجه رسیدم که این لاک‌پشت کاری نمی‌کرده است جز بازی با توپ. گوردون نتیجه مشاهدات و بررسی‌های خود را در نشریه The Scientist منتشر کرده که اتفاقا با استقبال صاحب‌نظران علمی و متخصص در علم رفتارشناسی جانوری روبه‌رو شده است.
در مقاله خبرساز گوردون که تحت عنوان «وقتی برای بازی» منتشر شده است به 5 فاکتور اصلی برای بازی و سرگرمی پرداخته شده است. این دانشمند یکی از نخستین چهره‌هایی است که به تعریف بازی در افراد پرداخته است. البته او این تعریف را در خصوص گونه‌های جانوری که هیچ‌گاه تصور نمی‌شده مشغول بازی کردن باشند نیز ارائه کرده است، گونه‌هایی نظیر ماهی‌ها، خزندگان و بی‌مهرگان. او حتی کتاب جالب توجهی تحت عنوان «بازی در
حیوانات ـ آزمودن محدودیت‌ها» منتشر کرده است که در آن به رفتارهایی شبیه بازی در دنیای حیوانات مختلف پرداخته شده است. به عقیده وی برخی حرکات بدن ماهی‌ها نظیر حرکت باله‌ها و دور زدن‌های مداوم در آب می‌تواند نشانه‌ای روشن از بازی کردن در ماهی‌ها باشد.
این دانشمند 5 فاکتور مورد نظرش را در یک عبارت خلاصه کرده است: بازی رفتار تکراری است که هدف مشخصی نداشته و عمدتا زمانی که انسان یا حتی حیوان در شرایط آرام و به دور از تنش روانی قرار دارد آن را به طور داوطلبانه انجام می‌دهد. گوردون می‌گوید: بخوبی روشن است که پس از بررسی دقیق توانایی توصیف بازی و مشاهده این قابلیت در میان تمام جانداران، انسان درک بهتری از خود و رفتارهایش دارد.بررسی‌های مختلفی در این زمینه انجام شده که نشان می‌دهند در مقایسه با انسان در حیوانات می‌توان نقش بازی کردن در یادگیری مهارت‌های گوناگون را بهتر مشاهده و ارزیابی کرد. در حقیقت بازی کردن به حفظ ثبات و وضعیت مناسب فیزیکی بدن و حتی تعادل روحی کمک می‌کند و در عین حال سهم قابل توجهی در ارتقای ارتباطات اجتماعی دارد که گویا این ویژگی در حیوانات نیز بخوبی دیده می‌شود.
در حال حاضر محققان از بازی به عنوان شیوه درمانی مناسب و امیدوارکننده برای کمک به کودکان دچار اختلالات مختلف استفاده می‌کنند. گذشته از آن مطالعات زیادی نیز درخصوص بررسی تاثیر فعالیت بیشتر برای کمک به ایجاد تحرک در سالمندان در دست انجام است. چنین دستاوردها و نتیجه‌گیری‌هایی گرچه ارزشمند به نظر می‌رسند اما چندان حیرت‌انگیز نیستند، اما این‌که در دنیای حیوانات نیز بازی کردن مفهوم خاصی داشته و به نوعی برای آنها لذتبخش است دانشمندان را به تحیر واداشته است.آنچه دانشمندان را درخصوص بررسی ریشه‌های علاقه به بازی در دنیای حیوانات ترغیب می‌کند اثرات بعدی است که در آنها پدیدار می‌شود.
سگ‌ها، علاقه‌مندان شناخته شده به بازی کردن
در میان گونه‌های مختلف جانوری که مشاهده بازی در آنها بیش از سایرین قابل رویت است، سگ‌ها از اعتبار خاصی برخوردارند. سگ‌ها به واسطه ارتباط نزدیکی که با انسان‌ها دارند و حتی در برخی جوامع به عنوان نزدیک‌ترین مونس انسان‌ها در نظر گرفته می‌شوند ارتباط اجتماعی خاصی با انسان‌های اطراف خود برقرار می‌کنند. دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که با افزایش تنوع بازی‌هایی که با سگ‌ها می‌شود می‌توان ارتباط برقرار شده با این حیوان را نیز بیشتر کرد. عقیده بر این است که سگ‌ها تمایل انسان به بازی کردن با آنها را بخوبی درک می‌کنند. این مشخصه البته در گربه‌ها نیز دیده می‌شود، اما به چشمگیری آنچه در سگ‌ها دیده می‌شود ، نیست.دانشمندانی که رفتار حیوانات را از نزدیک دنبال می‌کنند با توجه به مقالاتی نظیر مقاله اخیر گوردون بر این نکته پافشاری دارند که می‌توان با دنبال کردن رفتارهای بازیگوشانه در دنیای حیوانات کمتر شناخته شده نظیر لاک‌پشت‌هاناشناخته‌های بیشتری از زندگی آنها را آموخت. بازی کردن یکی از مشخصه‌های اصلی ادامه حیات در انسان و در حیوانات است. این اصلی است که بسیاری از دانشمندان نسبت به آن نظر مثبت دارند. حتی گوردون نیز معتقد است: بازی کردن بخشی درونی و جدایی‌ناپذیر از حیات است که می‌تواند ارزش زندگی کردن را نیز بالاتر ببرد.
