الزامات واکسیناسیون علیه آنفلوانزای فوق حاد پرندگان - دکتر لیلا پیشرفت ثابت، دکتر زهرا برادران سید

۱- نکاتی که پیش از واکسیناسیون باید در نظر گرفت

مسائلی که باید در زمان تصمیم گیری درباره واکسیناسیون در نظر گرفته ‌شود، شامل موارد زیر هستند:

- احتمال این که بیماری به سرعت در حال وقوع باشد

- نزدیکی پرندگان با ارزش ژنتیکی بالا به کانونی که در آن بیماری به سرعت در حال گسترش است

- تراکم پرندگان منطقه

- افزایش خطر ابتلا به این بیماری به دلیل وجود HPAI در مناطق همسایه

-وضعیت شیوع بیماری در پرندگان آبزی، سایر پرندگان وحشی، گله های مرغ خانگی و یا در بازار پرندگان زنده

- در دسترس بودن امکانات لوجستیک از جمله منابع فیزیکی، انسانی و اقتصادی لازم

قبل از انتخاب واکسیناسیون به عنوان راهکاری برای مبارزه با عفونت، باید عواملی را که بر اثربخشی واکسن تأثیر می‌گذارند، در نظر گرفت. در این راستا ضروری است، پیش از واکسیناسیون پاسخ قابل قبولی به ابهامات ذیل داد: آیا بعد از واکسیناسیون سطح ایمنی مطلوبی بدست می‌آید؟ آیا دوره ایمنی طولانی مدت ایجاد می شود؟ چگونه واکسیناسیون را باید انجام داد؟ ویروس واکسن و ویروس فیلد از نظر آنتی ژنی، چقدر به هم قرابت و هم‌خوانی (Matching) دارند؟ و در نهایت، کدام واکسن در میزبان هدف، کارایی (Efficacy) مناسب دارد. مورد آخر از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا بیشتر مطالعات کارآیی واکسن در جوجه ها و بوقلمون انجام شده است و اطلاعات اندکی در مورد سایر گونه‌های پرندگان در اختیار است. واکسیناسیون مطلوب در جوجه ها و اردک باعث کاهش ریزش (Shedding) ویروس می‌شود و بنابراین انتقال بین پرندگان کاهش می‌یابد. اما واکسیناسیون با واکسن مشابه سطح معینی از حفاظت بالینی را در قرقاول ایجاد کرده، اما بر روی دفع ویروس و انتقال آن بدون تاثیر بوده است. در واکسیناسیون غیراختصاصی در اردک‌ها، تحریک پاسخ ایمنی حفاظت بخش، به دوز بیشتری از واکسن نیاز دارد. هم‌چنین استفاده نامناسب از واکسن‌های با توانمندی (Potency)، کارایی (Efficacy) و اثربخشی (Effectiveness) ناکافی، اگرچه باعث کاهش میزان انتقال ویروس و علائم بالینی می‌شود، ولی منجر به گردش غیرقابل کنترل ویروس در یک جمعیت مشخص می‌گردد.

استفاده از واکسن باید تحت نظارت وزارت کشاورزی صورت گرفته و با تایید دامپزشکان دولتی توزیع گردد. در موقعیت شیوع سریع بیماری در منطقه‌ای با تراکم بالای پرندگان، درحالی که تلاش‌های فعالانه از جمله نظارت، امنیت زیستی شدید، قرنطینه و حذف سریع گله‌های آسیب دیده، پاسخ مناسبی نمی دهد، واکسیناسیون در دستور کار قرار می‌گیرد. در این حالت که با استفاده از استراتژی Stamping-out شامل آموزش همه جانبه تمامی ذی نفعان، به کارگیری روش‌های تشخیص سریع، مراقبت مناسب برای شناسایی فارم های آلوده، ارتقای امنیت زیستی و در نهایت حذف و کشتار طیور آلوده، نمی توان بیماری را ریشه کن نمود، باید تصمیم گیری درباره استفاده از واکسن HPAI، مطابق شکل 1، صورت گیرد.

شکل 1. درخت تصمیم‌گیری درباره واکسیناسیون اضطراری

a-سه ماه بعد از stamping-out و ضدعفونی کردن، حداقل زمانی است که حذف HPAI می تواند اعلام شود.

b-برای اینکه شیوع بیماری بتواند ریشه کن شود، پرندگان واکسینه شده باید حذف شوند.

c-آیا می توانید واکسیناسیون و نظارت را مطابق دستورالعمل 2016 OIE Terrestrial Animal Health Code انجام دهید؟

d-در OIE، دستورالعمل حذف HPAI به همراه واکسیناسیون در حیوانات اهلی به طور رسمی نیست. این امکان وجود دارد که با نظارت کافی از جمله استفاده از آزمایش های DIVA، بتوان حذف عفونت فعال HPAI را انجام داد.

در برنامه ریشه کنی، واکسیناسیون در دو حالت واکسیناسیون برای زنده ماندن (vaccinate to live) و واکسیناسیون برای کشتن(vaccinate to kill) انجام می شود. در واکسیناسیون برای زنده ماندن، پرنده تا زمانی که بیمار نشود، می تواند زندگی معمول خود را داشته باشد، به شرط آنکه از تست های DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals) برای تفریق پرنده بیمار از واکسن خورده بهره ببرند که به محض آلودگی اقدام به کشتار شود. بسته به استراتژی واکسیناسیون ممکن است اجازه مصرف گوشت این پرندگان داده نشود. برعکس، در واکسیناسیون برای کشتن، پرنده چندی بعد از واکسیناسیون باید حذف شود حتی اگر به بیماری مبتلا نشده باشد. یکی از اهداف واکسیناسیون برای کشتن، کاهش میزان انتقال ویروس در پرندگان در انتظار حذف است، زیرا وسعت آلودگی، حذف یکباره و سریع جمعیت بالای طیور را به علت نیاز به امکانات لوجستیک با مشکل مواجه می کند. هر دو نوع واکسیناسیون، منابع ویروسی را به طور موقتی کاهش می دهد. واکسیناسیون برای زنده ماندن بیشتر برای موارد خاص از جمله پرندگان قیمتی یا پرندگان با طول عمر زیاد که عفونت در آنها در سطح ملی از لحاظ اقتصادی قابل توجه است مثل یک منطقه جغرافیایی پرجمعیت با گله های تخم گذار و گونه های در معرض خطر استفاده می شود. در هر منطقه این شرایط باید مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد و با همراهی و مشاوره سازمان متولی واکسیناسیون و تولیدکنندگان، برای واکسیناسیون تصمیم‌گیری شود.

در زمان استفاده از واکسن، رعایت اصول امنیت زیستی هم‌چنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تمام آزمایش های مربوط به تشخیص و ردیابی ویروس‌های HPAI باید در آزمایشگاه‌های تشخیص ملی دامپزشکی انجام شود. پرندگان واکسن خورده، شناسایی می‌شوند و گله‌های مذکور، تحت نظارت خواهند بود. باید تشخیص سریع پرندگان واکسن خورده از پرندگان آلوده انجام گیرد تا در نهایت امکان کنترل و ریشه کنی بیماری میسر گردد. پرندگان واکسن خورده در خارج از منطقه واکسیناسیون (کشورها یا مناطقی که واکسن استفاده نمی‌کنند) نباید جابجا شوند. محصولات پرندگان واکسن خورده، می‌تواند به خارج از منطقه واکسیناسیون منتقل شوند، اما نباید آن ها را صادر کرد. مرغ‌های خارج از کشور مجاز به عبور از منطقه واکسیناسیون مطابق با دستورالعمل‌های لازم برای عبور از یک منطقه تحت کنترل هستند.

۲- نکاتی که در حین عملیات واکسیناسیون باید مدنظر باشد

سازمان دامپزشکی باید ضرورت استفاده از واکسن را براساس معیارهای مختلف، از جمله وضعیت تشخیص HPAI، اثربخشی واکسن و در دسترس بودن دوزهای مورد نیاز واکسن، بسنجد. واکسیناسیون تنها تحت نظارت یک تیم فرماندهی در آن منطقه اعمال خواهد شد. مرکز فرماندهی این رویداد متشکل از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های مختلف است که توسعه و پیش بردن برنامه استفاده از واکسیناسیون، گزارش استفاده از واکسن، اجازه جابه‌جایی و سایر فعالیت‌های نظارتی به عنوان بخشی از مسئولیت‌های آن‌هاست. اگر پرندگان واکسن خورده، پس از انجام این عملیات کاملا پاک شدند، از آن پس، دامپزشک منطقه مسئول نظارت و گزارش معمول آن گله می شود. سازمان دامپزشکی کشور باید طرحی برای ارائه گزارش‌های منظم در مورد استفاده از واکسن، فعالیت های نظارتی و مجوزهای انتقال و جابجایی پرندگان تهیه نماید. با این-حال، هنگام اجرای یک برنامه واکسیناسیون، با چالش‌های متعددی مواجه می‌شویم که باید بر آن ها غلبه کرد یا به حداقل رساند. برخی از این موارد عبارتند از:

• ریزش (Shedding) مداوم ویروس در پرندگان واکسینه شده و از نظر بالینی سالم که اصطلاحا به آنها "عفونت خاموش" گفته می شود.

• جایگزینی واکسن به جای سایر اقدامات حیاتی از جمله بهبود شرایط زیست محیطی و امنیت زیستی.

• کاهش شدت علایم بالینی HPAI و عدم توجه کافی به طیور بیمار، که منجر به تاخیر تشخیص HPAI در گله -های واکسینه می‌شود.

• ظهور واریته ‍‌ها و تحت‌تیپ‌های جدید متعاقب رانش پادگنی (Antigenic Drift) و جهش پادگنی (Antigenic Shifts).

• عواقب واکسیناسیون به علت محدودیت تجارت محصولات طیور.

برای غلبه بر هر یک از این چالش‌ها، برنامه واکسیناسیون باید در راستای به حداکثر رساندن مزایا و به حداقل رساندن پیامدهای ناخواسته طراحی شود.

۳- نظارت بر آلودگی در گله‌هایی که واکسن دریافت نمودند

گله‌های واکسینه باید تحت نظارت دقیق باشند تا مشخص گردد که آیا استراتژی کنترل به خوبی عمل کرده و آیا ویروس HPAI همچنان در منطقه در حال گردش است یا نه. برای شناسایی عفونت در یک جمعیت واکسینه شده، از روش DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals) برای تمایز پرندگان واکسن خورده از پرندگان آلوده استفاده می شود. روش DIVA گردش فعال ویروس را در جمعیت واکسینه شناسایی می‌کند و بدین طریق مقامات دامپزشکی را برای مداخله به موقع و کنترل بیماری مطلع می‌سازد.

باید توجه داشت که بهترین راه DIVA برای بررسی گردش ویروس حاد در مزرعه، استفاده از پرندگان دیده بان (Sentinel) است که علائم بالینی اختصاصی بیماری آنفلوانزا را نشان می دهند و یا در نتیجه بیماری می میرند. در این روش بررسی علت بیماری یا تلفات دیده بان های واکسن نخورده که در محل پرندگان واکسینه نگهداری می شوند، با استفاده از روش های سرولوژیکی متعدد و یا ویروس شناسی، ممکن است. به طور جایگزین می توان پرندگان مرده از جمعیت واکسینه شده را نیز مورد ارزیابی قرار داد تا مشخص شود آیا ویروس حاد در مزرعه در حال گردش است یا نه.

در ارزیابی های سرولوژیکی، اگر از واکسن‌ غیرفعال استفاده شده باشد، آنتی بادی علیه پروتئین های غیرساختاری ویروس (NS1) می تواند اندازه گیری شود و یا اگر سویه واکسن از نظر تحت تیپ نورآمینیداز (NA) با ویروس در حال گردش در مزرعه متفاوت باشد، می توان آنتی بادی‌ اختصاصی علیه NA ویروس در گردش را مورد ارزیابی قرار داد. در صورت استفاده از واکسن های نوترکیب آبله مرغی (Fowlpox)، آنتی بادی علیه پروتئین نوکلئوپروتئین/ ماتریکس ویروس آنفلوانزا اندازه گیری می شود. برای آزمایش های ویروس شناسی، ارزیابی پروتئین ها یا اسیدهای نوکلئیک اختصاصی ویروس آنفلوانزا انجام می شود و هم چنین جداسازی ویروس برای تعیین اینکه آیا ویروس جدا شده، همان ویروس حاد در گردش مزرعه است یا خیر، صورت می پذیرد.

۴-نظارت پس از واکسیناسیون و استراتژی خروج

پس از توقف واکسیناسیون، نظارت بر گله باید ادامه یابد تا مطمئن شویم هیچ ویروس HPAI دیگری در گردش نباشد و در صورت ظهور ویروس حاد، با تشخیص زود هنگام، اقدامات بعدی از قبیل حذف گله فورا صورت گیرد. حتی پس از واکسیناسیون هم در صورتی که موردی از بیماری مشاهده شود، سرویس‌های بازرسی مسئول، باید گله را از بین برده و برای تولیدکننده جبران خسارت کنند. با نظارت پیوسته در صورت مشاهده شواهدی دال بر عدم کارآیی مناسب واکسیناسیون در حفاظت بخشی در برابر بیماری، استفاده از واکسن باید متوقف و در استفاده مجدد از واکسن تجدیدنظر کرد. در نهایت، پس از این که شیوع بیماری کاملا متوقف و بیماری ریشه کن گردید، واکسیناسیون متوقف خواهد شد.

در برنامه واکسیناسیون، برنامه‌ریزی برای یک استراتژی خروج ضروری است. پس از تمیز و ضد عفونی نمودن تمام مکان‌های آلوده، باید برای حداقل 42 روز (دو دوره زمان انکوباسیون برای AI طبق (OIE، هیچ مورد جدیدی از HPAI در منطقه تحت کنترل وجود نداشته باشد و در نمونه‌های محیطی نیز ویروس جدا نشود.