آیا منشاء آلودگی آنتی‌بیوتیکی زاینده‌رود، استفاده از داروهای دامپزشکی است؟

آنتی‌بیوتیک‌ها گروه بزرگی از ترکیبات دارویی است که در درمان عفونت‌های پزشکی و دامپزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و از طریق فاضلاب‌های بیمارستانی، شهری و روستایی به محیط‌های آبی وارد شده و به مرور با ایجاد مقاومت دارویی در افراد سبب افزایش بیماری های مرگبار می شود.

این پدیده یکی از مهم‌ترین معضلات بهداشتی جوامع امروزی است زیرا مصرف خود سرانه و غیر ضروری آتنی بیوتیک ها به مرور باعث بی تاثیری این داروها بر درمان ساده ترین بیماری های عفونی می شود.  در سال ۲۰۱۴ میلادی سازمان بهداشت جهانی، مقاومت دارویی در برابر آنتی بیوتیک‌ها را یک تهدید بزرگ جهانی عنوان کرد، این نهاد وابسته به سازمان ملل متحد با انتشار گزارشی اعلام کرد که جهان وارد دوره " پسا آنتی بیوتیک" شده است، دوره ای که عفونتهای ساده ای که طی سال ها قابل درمان بودند، امروزه کشنده شدند.

به گفته کارشناسان اگر تا سال ۲۰۵۰ میلادی برای این معضل چاره اندیشی نشود، سالانه ۱۰ میلیون نفر در جهان براثر آلودگی های آنتی بیوتیکی جان خود را از دست می دهند و کشورهای جهان صدها تریلیون دلار ضرر می کنند.

تحقیقات جدید در جهان نشان می دهد که در ۷۲ کشور دنیا صدها منابع آبی و رودخانه به آنتی بیوتیک ها آلوده است، طبق تحقیقات جدید ۶۵ درصد رودخانه های جهان بیش از حد مجاز حاوی آنتی بیوتیک هستند.

اما در ایران هنوز آمار رسمی در خصوص این معضل در منابع آبی و رودخانه های کشور منتشر نشده است با این وجود دانشگاه ملایر طی یک پروژه تحقیقاتی در خصوص غلظت آلودگی های آنتی بیوتیکی در رودخانه کرج آماری را منتشر کرد که نشان می داد وضعیت آلودگی این رودخانه بسیار نگران کننده است.

دانشگاه علوم پزشکی اصفهان نیز به تازگی و در پی انجام پروژه تحقیقاتی بر منابع آبی زیرزمینی و رودخانه زاینده رود به عنوان منبع اصلی تامین آب شرب و بهداشت مردم اصفهان، نسبت به آلودگی این رودخانه به آلاینده های نوپدید از جمله آنتی بیوتیک ها هشدار داده است.

به گفته «مهدی امین» رییس مرکز تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی اصفهان منشا آلاینده‌های منابع آب، انسانی، دامی، صنعتی و شیلات است. بخش عمده‌ای از این آلاینده‌ها از طریق تصفیه خانه‌های فاضلاب، شیرابه‌های محل دفن پسماندها، رواناب های سطحی و ترکیبات مورد استفاده در بخش کشاورزی و دامپروری وارد خاک و منابع آبی سطحی و زیرزمینی می شود و محیط زیست را آلوده می کند.

وجود آلاینده‌های نوپدید و آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط و تجمع هورمون‌های مختل کننده سیستم غدد درون ریز در بدن گونه های آبی و خشکی روی سیستم های غدد دورن ریز، عصبی، ایمنی و دیگر سیستم های بدن اثر منفی می گذارد، از سوی دیگر این ترکیبات به راحتی تجزیه نمی شوند و توسط بدن دفع شده و بارها وارد چرخه متابولیسم انسان و حیوان شده و عملکرد هورمون‌ها را مختل می‌کند. مهم‌ترین اثرات این ترکیبات اختلال در ارگان‌های تولید مثل و افزایش سرطان‌ها است .

وی می‌گوید: "فاضلاب شهری یکی از منابع اصلی آلوده به هورمون ها و آنتی بیوتیک ها است ، زیرا هورمون ها و داروها  پس از مصرف از بدن حدود دو میلیون نفر جمعیت اصفهان در فاضلاب دفع می شود، تحقیقات نشان داده تنها ۴۰ درصد آنتی بیوتیک ها و داروهایی که افراد مصرف می‌کنند، جذب بدن انسان می‌شود براین اساس بقیه متابولیت‌های این داروها از طریق ادرار و مدفوع دفع و از این طریق وارد فاضلاب می شود. این ها هر کدام به مقدار نانوگرم هم که از بدنشان دفع کنند، غلظت بسیار بالایی می شود.

امین می‌افزاید: غلظت آنتی بیوتیک ها در فاضلاب کارخانه های داروسازی به مراتب بالاتر است، با این حال ادعا می کنند که آنتی بیوتیک را شکسته و سپس در فاضلاب تخلیه می کنند، زیرا از نظر اقتصادی متحمل ضرر می شوند،اما با این وجود ممکن است در برخی موارد راهی برای تخلیه به منابع آب زیرزمینی نیز داشته باشند.

این محقق می افزاید: غلظت آنتی بیوتیک‌ها در فاضلاب دامداری‌ها فوق‌العاده بیشتر از فاضلاب تصفیه‌خانه‌های شهری است زیرا مصرف آنتی بیوتیک‌ها در دامداری‌ها با دوز بالاتری انجام می‌شود بنابراین یکی از منابع تخلیه آنتی بیوتیک ها در رودخانه و آب های زیرزمینی، دامداری ها هستند. 

شیلات نیز خیلی آنتی بیوتیک مصرف می‌کنند، شمار زیادی از پرورش ماهی‌ها در بالادست رودخانه زاینده‌رود در استان چهارمحال و بختیاری هستند که این‌ها سیستم بازند یعنی آب را از رودخانه برای پرورش ماهی برداشت کرده و دوباره بدون تصفیه در رودخانه تخلیه می‌کنند."

کل موضوع را تکذیب می کنم چه در زاینده رود چه در هر جای دیگری!

در همین ارتباط  «مجتبی فوقی» مدیر شیلات و امور آبزیان جهاد کشاورزی اصفهان ضمن تکذیب استفاده از هورمون و آنتی بیوتیک در استخرهای پرورش ماهی می گوید: "برای پرورش ماهی هرگز هورمون استفاده نمی شود؛ نه نتها در سطح استان اصفهان که در کل کشور چنین چیزی وجود ندارد. این مسئله را صد در صد تکذیب می کنم، هیچ هورمونی در هیچ پروژه پرورش ماهی در هیچ نقطه ای از کشور استفاده نمی شود.

وی می افزاید: دوز دارویی که از سوی دامپزشک در حد چند میلی گرم برای حجم عظیمی از آب مصرف می شود در حدی نیست که مشکلی ایجاد کند و از سوی دیگر به جز یک پروژه پرورش ماهی، هیچ طرح آبزی پروی در حاشیه زاینده رود اصفهان وجود ندارد. عمده منابع آبی که برای پرورش ماهی مصرف می شود در سمیرم و فریدون‌شهر است که البته برای تامین شرب مردم نیست.

مدیر شیلات و امور آبزیان جهاد کشاورزی اصفهان خاطرنشان می کند: تنها پروژه پرورش ماهی حاشیه زاینده رود در چادگان بوده است که پساب آن از سوی اداره محیط زیست هر شش ماه یک بار کنترل و آزمایش می شود، هیچ طرح دیگری که آب آن وارد زاینده رود شود، وجود ندارد.

وی می افزاید: محیط زیست برای صدور مجوز طرح های آبزی پروری، افراد را مکلف می کند که در خروجی فاضلاب سیستم تصفیه فیزیکی نصب کنند که گل و لای و بقایای غذا را می گیرد اما مواد آلاینده ای وجود ندارد که بتوان آن را تصفیه کرد.

فوقی تاکید می کند: هیچ هورمونی برای پرورش ماهی استفاده نمی شود، ماهی ها در مدت زمان طبیعی رشد می کنند و غذاهایی که برای پرورش ماهی استفاده می شود دارای استاندارد کنترل کیفی دامپزشکی و مجوز بهداشتی است."

 در بسیاری از کشورها همانگونه که تصفیه خانه های شهری ملزم به رعایت استانداردها برای تصفیه فاضلاب هستند تصفیه خانه های دارمداری ها و آبزی پروری ها نیز ملزم به داشتن تصفیه خانه و رعایت اصول بهداشتی هستند. در حال حاضر بسیاری از دامداری های کشور  تصفیه خانه ندارند و یا اگر دارند قسمت حذف آنتی بیوتیک ها وجود ندارد. براساس آمارها دو سوم آنتی بیوتیک تولید شده در جهان به دام ها داده می شود.  

دامداری های صنعتی تصفیه خانه دارند

اما «دکتر شهرام موحدی» مدیرکل دامپزشکی استان اصفهان در این باره می گوید:" این ادعا که گفته می شود بیشترین میزان آنتی بیوتیک ها در فاضلاب دامداری‌ها وجود دارد را رد می کنم زیرا به دلیل وجود فلور میکروبی در شکنبه دام، استفاده از آنتی بیوتیک محدودیت دارد؛ به دلیل وجود فلور است که دام می تواند علوفه را هضم کند براین اساس نمی توان به سادگی به دام آنتی بیوتیک خوراند زیرا در این صورت دیگر نمی تواند علوفه بخورد.

وی می افزاید: تمام دامداری‌های صنعتی بزرگ تصفیه خانه دارند، چون مجوز از محیط زیست و دامپزشکی می گیرند؛ محیط زیست بسیار سختگیرانه عمل می کند، دامداری های بزرگ صنعتی باید به تصفیه خانه بیولوژیکی مجهز باشند و تمام پساب‌های این‌ها مورد تایید محیط زیست قرار گیرد.

موحدی ادامه می دهد: در پرورش ماهی نیز هیچ هورمونی برای ماهی ها استفاده نمی شود متاسفانه این موضوع مانند شایعات استفاده از هورمون در مرغ است که سال ها پیش مطرح کردند و هنوز هم افکارعمومی بر این باور است که برای پرورش مرغ هورمون استفاده می شود. 

هیچ هورمونی برای پرورش آبزیان استفاده نمی شود و میزان مصرف آنتی بیوتیک نیز در استخرهای پرورش ماهی فوق العاده پایین است زیرا بسیاری از بیماری ها ویروسی است، عفونی نیست که آنتی بیوتیک نیاز داشته باشد.

استفاده از هورمون برای پرورش دام و طیور توجیه علمی و اقتصادی ندارد  

مدیرکل دامپزشکی استان اصفهان می گوید: اگر طیور زود رشد می کنند به این دلیل است که از نظر ژنتیکی و غذایی وضعیت آنها تغییر کرده است، امروزه وقتی از لحاظ علمی و ژنتیکی کار می شود و طیور دسته بندی می شوند، مرغ تخم گذار و مرغ گوشتی متفاوتند و پرورش این ها در یک فضای فوق العاده بسته صورت می گیرد که از لحاظ نور اکسیژن، تهویه دی اکسید کربن کنترل شده و از نظر تغذیه با ویتامین ها، مواد معدنی، پروتئین ها و اسیدهای آمینه تامین می شوند و مانند گذشته نیست که از باقی مانده سفره و یا سایر موارد تغذیه کنند.

وی می افزاید: هورمون ها به دلیل ساختاری که دارند، قابل خوردن نیستند از سوی دیگر قیمت هر دوز هورمون ان قدر گران است که اگر در طیوراستفاده شود، هرکیلو مرغ به قیمت ۵۰۰ هزار تومان باید بفروش برسد بنابراین این موضوع هیچ توجیه اقتصادی و علمی ندارد و چنین چیزی امکان پذیر نیست.

موحدی تاکید می‌کند: اگر واقعیتی وجود دارد باید ناشی از تحقیقات باشد و ارائه شود تا بتوان معضل را پیگیری و رفع کرد، زیرا یکی از ارکان حوزه سلامت جامعه حوزه دامپزشکی است که متاسفانه  به آن توجهی نمی‌شود، با این حال به نظر من با توجه به پژوهش‌های انجام شده در سطح جهان، اگر خطری در خصوص آلودگی منابع آبی به انتی بیوتیک ها وجود دارد ۹۹.۹ درصد منشا آن فاضلاب‌های شهری و انسانی است."

غلظت آنتی بیوتیک فاضلاب شهری خطرناک نیست

این در حالی است که «وحید توکلی»، مدیر بهره برداری فاضلاب شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان نیز گوید: "غلظت آنتی بیوتیک موجود در فاضلاب خانگی بسیار کمتر از حد استاندارد است و خطرناک نیست بنابراین در تاسیسات فاضلاب شهری نیازی به سیستم حذف این آلاینده ها وجود ندارد. درهیچ جای دنیا نیز چنین کاری نمی‌کنند.مگر در تاسیساتی مانند دامداری ها و پرورش ماهی ها که آلایندگی وجود دارد سیستم تصفیه در خروجی فاضلابشان نصب می‌کنند که میکرو آلاینده‌ها و آنتی بیوتیک‌ها را حذف کند اما در فاضلاب شهری درصد غلظت به حدی نیست که چنین سیستمی در نظر گرفته شود.

توکلی می گوید: این بحثی را دانشگاه علوم پزشکی مطرح کرده است، در حد مطالعه و پایان نامه بوده که حتی در کشورهای خارجی نیز اجرایی نشده و این پروژه برای حجم بالای فاضلاب هنوز جواب نداده است که بتوان روی آن بحث کرد."

براساس پژوهش های انجام شده دانشگاه علوم پزشکی تصفیه خانه جنوب اصفهان یکی از منابع اصلی ورود مواد آلاینده نوپدید از جمله انتی بیوتیک ها و هورمون ها به محیط زیست و منابع آب شهری است، تاسیسات فاضلاب شهری اصفهان به تکنولوژی روز مجهز نیست و به نظر می رسد تامین نشدن بودجه و اعتبارات مورد نیاز علت اصلی تجهیز نشدن و کم اهمیت جلوه دادن این مسئله از سوی مسئولان است.

در حالی که «مهدی ریاحی» معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان معتقد است ورود داروها و بقایای دارویی به محیط های آبی و پایداری آن ها در محیط را باید به عنوان یک مسئله مهم و نگران کننده در محیط زیست دانست.

بحران فاضلاب های بیمارستانی...

ریاحی می گوید: " آنتی بیوتیک ها گروه بزرگی از ترکیبات دارویی هستند که در درمان عفونت‌های پزشکی و دامپزشکی استفاده می شوند و تتراسایکلین شایع ترین آنتی بیوتیکی است که می تواند از طریق فاضلاب های بیمارستانی، شهری و روستایی به محیط های آبی وارد شود.

معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان می افزاید: در صورتی که بقایای مواد دارویی و آنتی بیوتیک‌ها طی فرآیند تصفیه، حذف نشوند، ورود آنها به محیط زیست می‌تواند تبعات مختلفی در پی داشته باشد که علاوه بر تاثیر منفی بر میکروارگانیسم ها، در صورت ورود آنتی بیوتیک‌ها به محیط‌های آبی که منبع تامین آب شرب انسان‌ها است، این تهدید وجود دارد که در افراد مقاومت دارویی ایجاد کند.

وی ادامه می دهد: از سوی دیگر آنتی بیوتیک ها در تصفیه خانه های شهری از طریق تاثیر بر جمعیت میکروبی باعث ایجاد اختلال در روند تصفیه فاضلاب می شوند.همچنین جلبک ها که اساس زنجیره های غذایی در محیط های آبی محسوب می شوند در برابر آنتی بیوتیک ها بسیار حساس و آسیب پذیر هستند. همچنین افزایش آنتی بیوتیک ها می‌تواند بر کاهش توان خودپالایی محیط موثر باشد.

استفاده پساب واحدهای پرورش ماهی در اراضی کشاورزی بالادست  

به اعتقاد وی هزینه بالای سیستم های حذف آنتی بیوتیک سبب می شود که اغلب واحدهای دامداری و مزارع پرورش ماهی در سطح کشور فاقد تجهیزات لازم باشند.

وی خاطرنشان می کند: در استان اصفهان نیز پساب اغلب واحد های پرورش ماهی باز چرخانی شده و در اراضی کشاورزی بالادست استفاده می‌شود و خوشبختانه به طور مستقیم به رودخانه وارد نمی شود. و از سوی دیگر هیچ دامداری تاثیر گذار در حاشیه رودخانه  زاینده رود وجود ندارد.

وجود ۲۵ روستای فاقد سیستم تصفیه خانه در بالادست رودخانه  

معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست می گوید: در پی مکاتبات متعدد این اداره با دستگاههای متولی و از جمله آب و فاضلاب در راستای کاهش بار آلودگی میکروبی تصفیه خانه ها اقدامات موثری شده است که از جمله می توان به تجهیز برخی از تصفیه خانه های استان به سیستم ازن زنی و دستگاه UV اشاره کرد اما این اقدامات کافی نیست.  

ریاحی اظهار می کند: حداقل ۲۵ روستا در بالادست محل برداشت آب شرب وجود دارد که فاقد تصفیه خانه فاضلاب هستند.

راهکار حفظ کیفیت آب زاینده رود؛مدیریت فاضلاب شهری و روستایی

به گفته وی نقاط بحرانی دیگر، فاضلاب بیمارستان ها و مراکز درمانی سطح استان است که بار آلودگی آنتی بیوتیک آنها بسیار بسیار بالا بوده و مکاتبات زیادی نیز از سوی محیط زیست با دانشگاه علوم پزشکی استان در این خصوص انجام شده است.  

ریاحی می گوید: خوشبختانه در بالا دست محل آبگیری تصفیه خانه بابا شیخ علی که محل تامین آب شرب شهروندان است به ندرت واحدهای تولیدی و صنعتی مستقر شدند و شاخص کیفی آب در همه بازه های رودخانه در سطح " بسیار خوب" قرار دارد.