چهل‌وششمین قسمت برنامه‌ی تلویزیونی «چرخ» در فصل ششم به گفت‌وگویی درباره‌ی هوش حیوانات اختصاص داشت.
به گزارش حکیم مهر به نقل از پایگاه اطلاع رسانی سیما، در «میز طبیعت» برنامه‌ی سه‌شنبه 7 آبان، سیاوش یالپانیان به‌عنوان مجری-کارشناس «چرخ»، میزبان سید حمیدرضا میرزاده، روزنامه‌نگار محیط‌زیست بود.
این گفت‌وگو با پاسخ میرزاده به این سوال آغاز شد که «رفتار حیوانات بر اساس غریزه شکل می‌گیرد یا هوش؟»؛ «این یکی از سوالات تاریخی بشر است. از زمانی که آگاهی و دانش بشر بیشتر شده، زوایای پنهانی از زندگی موجودات زنده بوده که همیشه بشر دوست داشته یاد بگیرد. آیا جانوران فکر می‌کنند؟ آیا وقتی پرنده‌ای مهاجرت می‌کند، غریزی است یا تحلیلی در ذهنش دارد؟ ابتدا باید هوش و حافظه و غریزه را تعریف کنیم. هوش، استعداد یادگیری از تجربیات و محیط اطراف است. حافظه فرآیندی است که شما تجربیات‌تان را در ذهن ذخیره می‌کنید و آن را بازیابی می‌کنید. عقل، سیستم پیچیده‌ای از همه‌ی ساز و کاری است که شما حافظه و هوش را چگونه با هم استفاده کنید و به یک نتیجه برسید. ما عقل را درباره‌ی حیوانات به کار می‌بریم. وقتی از غریزه حرف می‌زنیم، چون حیوان آن تجربه را نداشته ولی انگار یک حافظه‌ی ژنتیکی در آن وجود دارد. چیزی که به آن هوش می‌گوییم، کمی به حافظه‌ی ژنتیکی ربط دارد اما به‌طور کلی یک فرآیند استعداد است که در گونه‌هایی که سیستم عصبی پیچیده‌تری دارند، مثل انسان‌های خردمند، انتخاب‌ها و تنظیمات بیشتر است. برای جانوران این مساله کمی ابتدایی‌تر است. پس هوش و حافظه برای جانوران هم وجود دارد. تفاوت ما انسان‌ها با آنها همان سیستم عصبی پیچیده است که به ما اجازه‌ی تحلیل‌های عمیق‌تر می‌دهد.»
چهار مساله‌ی رفتارشناسی حیوانات
این روزنامه‌نگار محیط‌زیست در ادامه درباره‌ی رفتارشناسی حیوانات گفت: «یکی از تفاوت‌های انسان و حیوان که فلاسفه‌ی گذشته به آن اشاره می‌کردند، این بود که انسان ابزارساز است و حیوان ابزارساز نیست. اخیرا به این نتیجه رسیده‌اند که توانایی به‌کارگیری ابزار در برخی از حیوانات هم وجود دارد. به‌طور مثال ما دوربین را ساخته‌ایم تا از آن استفاده کنیم و در شامپانزه‌ها وقتی میخواهند از میوه‌ای که پوست و دانه‌ای سفت دارد استفاده کنند، از سنگ استفاده کنند. ممکن است این ابزار فیزیکی نباشد و استفاده از قوانین طبیعت باشد. مثل ویدئوی معروفی که عقاب پس از شکار لاک‌پشت، آن را از ارتفاعی بلند رها می‌کند و پس از شکستن لاکِ آن لاک‌پشت، گوشت آن را مصرف می‌کند. تا قرن 18 و 19 به این رفتارهای حیوانات توجه زیادی نمی‌شد. پس از نظریه‌ی انتخاب طبیعی و شناختن ابعاد دیگر زیست‌شناسی، رفتارشناسی هم گسترده شد. رفتار، واکنشی است که موجود زنده به یک محرک بیرونی نشان می‌دهد. در قرن بیستم رفتارشناسی نوین شکل گرفت. یک رفتارشناس باید به چهار سوال اساسی جواب بدهد؛ این رفتار در بقا و تولید یک گونه چه تاثیری دارد؟ حیوان از اندام‌های حسی و امکانات حرکتی چه استفاده‌ای می‌کند تا آن رفتار را نشان بدهد؟ زمانی که حیوان دارد رشد می‌کند، رفتارهایش چگونه تغییر می‌کند؟ این قرابت‌های ژنتیکی که بین گونه‌ها وجود دارد، این رفتارهای مشترکی که بین آنها هست، چگونه توصیف می‌شود و چه چیزی را به ما نشان می‌دهد؟ به‌طور مثال انسان‌ها وقتی میخواهند گوششان را بخارانند، دست‌شان را بالا می‌برند و این کار را انجام می‌دهند. اما پرندگان یا سگ‌ها همین کار را با پا انجام می‌دهند.»
هوش بقاء
میرزاده در بخش پایانی صحبت‌هایش درباره‌ی شکل استفاده از هوش در حیوانات بیان کرد: «هر رفتاری که از موجودات زنده سر می‌زند، در خدمت یک هدف بزرگ هستند که به دو شکل تعریف می‌شود؛ هدف اصلی همه‌ی این رفتارها بقاء است. این بقاء یا بقای موجود برای زنده ماندن است یا بقایی که می‌خواهیم پس از مرگ اتفاق بیفتد. حیوانات هم می‌دانند که روزی خواهند مرد. به‌طور مثال ترس حاصل تحلیل یک موقعیت است که برای موجود خطر دارد. بقای دوم درباره‌ی ماده‌ی ژنتیکی‌ای است که قرار است از آن موجود زنده باقی بماند و ادامه پیدا کند. به‌طور مثال در انسان‌ها وقتی یک نفر تشکیل خانواده می‌دهد و فرزندآوری می‌کند، خودش می‌داند که یک روز قرار است این دنیا را ترک کند. فرزندآوری یکی از نشانه‌های میل به بقاء است. در موجودات دیگر هم همین اتفاق می‌افتد. رفتارها هم تا حدودی ریشه در هوش دارند. هوش ناخودآگاهی که شاید بتوانیم به آن بگوییم غریزه. به‌طور کلی همه‌ی جانوران تفکر و علاقه به زنده ماندن و میل به بقا را دارند. به طور مثال گاهی در شیرها، گونه‌های نر با هم نزاع می‌کنند بر سر اینکه کدام‌شان رئیس گروه باشد و اجازه‌ی تولید مثل داشته باشد. هوش موجودات معمولا در این قسمت به کار گرفته می‌شود که بقای بیشتری داشته باشند.»
در بخش روایت خبری «چرخ» سیدامیر سادات‌موسوی، روزنامه‌نگار علم، از فرآیند انتخاب نام‌های ایرانی برای ستاره و سیاره‌ای فراخورشیدی گفت. او توضیح داد برای نخستین بار این فرصت پیش روی ایرانی‌ها گذاشته شده که نامی ایرانی را منتخب و برای یک ستاره‌ی مادر و یک سیاره‌ی فراخورشیدی برگزینند. پس از برگزاری مرحله‌ی نخست، حال فرصت رای‌دهی به 10 جفت نام برگزیده است؛ آذر و یلدا، شیرین و فرهاد، افروز و آرام، رستم و سهراب، رودابه و رستم، همایون و ماهور، هور و هیوا، کاوه و کیان، میترا و تیدا، هورسان و هورمزد. در بخش دیگری از برنامه هم گزارش مستندی از موزه‌ی طبیعت و حیات‌وحش دارآباد روی آنتن رفت.
مجله‌ی تصویری «چرخ» مهمترین رویدادهای علم و فناوری و مسائل روزمره‌ی زندگی را با نگاهی تخصصی و به‌زبانی ساده و با حضور کارشناسان، اساتید دانشگاه و نخبگان بررسی و واکاوی می‌کند.
«چرخ» سه روز در هفته، یکشنبه، دوشنبه و سه‌شنبه، از ساعت 19 به‌صورت زنده از شبکه‌ی چهار پخش می‌شود. مجری «چرخ» حافظ آهی است و محمد جباری سردبیری برنامه و الهه بهبودی تهیه‌کنندگی «چرخ» را بر عهده دارند.
