دعوت از یک تیم تخصصی برای کالبدشکافی و بررسی علت مرگ دومین نهنگ به گل نشسته در کیش

مرگ دسته جمعی نهنگ‌ها همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد؛ ولی پیدا شدن دو لاشه نهنگ در آب‌های خلیج فارس موجب شده است که انگشت اتهام فعالان این عرصه به سمت نبود زیر ساخت‌های تحقیقاتی برای پایش این آبزیان غول پیکر خلیج فارس و نبود امکانات آزمایشگاهی نشانه رود، ضمن آنکه آنها وجود آلودگی‌های آب‌ها را از دیگر دلایل مؤثر در مرگ این آبزیان می‌دانند.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایسنا، سال ۲۰۱۶ حدود ۷۳ نهنگ از نوع "نهنگ خلبان" در سواحل هند به گل نشستند، اگرچه حدود ۳۶ نهنگ به دریا بازگردانده شدند و نجات یافتند، اما ۲۸ نهنگ مجدد به ساحل برگشتند و مردند. آخرین باری که چنین رویدادی در این منطقه به وقوع پیوست، در سال ۱۹۷۳ بود که ۱۴۷ نهنگ که به ساحل آمده بودند، جان باختند.

نمونه دیگر آن در مهرماه سال جاری بود که ۳۸۰ "نهنگ‌خلبان" در سواحل ‌غربی تاسمانی استرالیا به گِل نشستند و جان خود را از دست دادند. هر چند که تلاش‌های زیادی برای بازگرداندن آنها به حیات انجام گرفت، ولی میل به مردن نیرویی بود که این تلاش‌ها را بر باد داد.

البته این آغاز داستان غم انگیز خودکشی عمدی این موجودات غول پیکر نیست، یک نقاشی در دسترس مربوط به سال ۱۵۵۷ است که تصویر دردناکی از خودکشی دسته جمعی نهنگ‌ها را حکایت می‌کند.

نهنگ‌ها می‌توانند بیاموزند، یاد بگیرند، همکاری کنند و سوگواری کنند. در بخش نئوکورتکس (neocortex) این جانداران پر از نورون‌های دوکی شکل بلند است که تا پیش از سال ۲۰۰۷ گمان آن می‌رفت که این نورون‌های دوکی شکل تنها در انسان‌ها یافت می‌شود.

نورون‌های دوکی در انسان درگیر ارتباطات اجتماعی، احساسات، قضاوت و نظریه‌های ذهنی‌اند و جای سلول‌های دوکی در مغز نهنگ‌ها، همان جایی است که در مغز انسان وجود دارد. از این رو، گمان می‌رود که این سلول‌ها در انسان و نهنگ کاربرد یکسان دارند. نهنگ‌های کوچکتر با مفهوم بازی کردن آشنایند، حال اینکه این موجودات خردمند چگونه از روی عمد تصمیم می‌گیرند به حیات خود خاتمه دهند، علامت سوالی است که محققان با احتیاط اقدام به پاک کردن آن می‌کنند.

آلودگی آب‌ها، وجود جلبک‌های سمی، ترس و هراس از انسان، فعالیت‌های انسانی تنها بخشی از دلایلی است که محققان برای مرگ دسته جمعی نهنگ‌ها عنوان می‌کنند.

در این میان، خلیج فارس یکی از زیستگاه‌های نهنگ‌ است که بر اساس داده‌های موجود "نهنگ مینک"، " نهنگ سی"، " نهنگ براید"، "نهنگ آبی"، "نهنگ باله دار"، " نهنگ پیگمی قاتل"، " نهنگ پایلوت باله کوتاه"، "نهنگ گوژ پشت" و " نهنگ قاتل" از  گونه‌های مختلف این جانور در این حوضه آبریز است.

شواهد تاریخی اندکی درباره به گل نشستن نهنگ ها در سواحل ایران در دسترس است. در سال ۱۹۷۲ میلادی (۱۳۵۱ هجری شمسی) یک نهنگ باله پشتی ۱۹ متری نزدیک بندرعباس به گل نشست، ولی اخبار در این زمینه بسیار پراکنده و تنها از طریق رسانه‌ها به گوش می‌رسید تا این که نتیجه تحقیقات عالمان و دانشمندان این حوزه باشد.

در رسانه‌ها در سال ۱۳۸۴ خبر مرگ ۶۴ دلفین در سواحل خلیج فارس و در سال ۱۳۸۷ گزارشی مبنی بر تلف شدن ۷۹ دلفین در آب‌های خلیج فارس در شهرستان جاسک ارائه شد. علت مرگ این ۷۹ دلفین که به ساحل شرق جاسک آمده بودند، فعالیت‌های صیادی عنوان شده که شکستگی پوزه، سر و برخی از علائم ظاهری و داخلی بدن آنها بیانگر این موضوع بوده است. اما یک ماه پس از این حادثه، دوباره ۷۲ دلفین دیگر در آب‌های ساحلی خلیج فارس در روستای چاه مبارک کشته شدند که علت مرگ آنها "‌عوامل طبیعی" اعلام شد.

اینک ما و کیش و مرگ دو نهنگ

یک نهنگ عظیم‌الجثه به وزن بیش از ۲۰ تن، عصر شنبه، ۲ شهریورماه جاری در محدوده ساحل روستای "بریزیگ" از توابع شهرستان سیریک به گل نشست. ساکنان این روستا با مشاهده لاشه نهنگ عظیم‌الجثه که امواج دریا آن‌ را به ساحل آورده بود، بلافاصله به اداره حفاظت محیط زیست سیریک اطلاع می‌دهند.

دیگر اینکه روز جمعه ۳۰ آبان در ساحل سیمرغ جزیره کیش لاشه نهنگ دیگری مشاهده شد و کارشناسان دامپزشکی و محیط زیست به دلیل ایجاد بوی نامطبوع در ساحل، پیش‌بینی کردند که ممکن است این نهنگ چند روزی است که تلف شده و از طریق امواج دریا به ساحل منتقل شده است.

این نهنگ بیش از ۵ تن وزن داشته که پس از انجام آزمایش‌های مورد نیاز، در ساحل دفن شد.

آخرین سناریوی غم انگیز نیز مربوط به عصر روز سه‌شنبه، ۱۱ آذر ۱۳۹۹ می‌شود که لاشه یک نهنگ دیگر در ساحل جزیره کیش پیدا شد. این نهنگ با طول ۱۴ متر و از نوع "برایت" (گرمسیری) است و به عنوان دومین نهنگی شناخته شده که در یک ماه اخیر در جزیره کیش خودکشی ‌کرده است.

اما اینکه دلیل مرگ این آبزیان چیست و اینکه تاکنون که روند مطالعاتی و تحقیقاتی درباره آنها انجام شده؟ پاسخی است که ما را با درهای بسته مواجه کرد.

در تماسی که با محققان حوزه‌های مربوط داشتیم، همگی اعلام کردند که تاکنون مطالعاتی درباره نهنگ‌ها در ایران انجام نشده است و دلیل آن هم مشخص است؛ نبود زیر ساخت‌های تحقیقاتی و آزمایشگاه‌های مجهز تا بتوانند آبزیان غول پیکر را مورد آنالیز و پایش قرار دهند.

البته مانند بسیاری از حوزه‌های دیگر نباید از عامل مشترک بودن نهنگ‌ها میان سازمان محیط زیست، سازمان شیلات ایران و تنها پژوهشگاه اقیانوس شناسی و سایر ارگان‌های دریایی و عدم ورود به حوزه‌های یکدیگر غافل بود.

کم اطلاعی درباره زیستگاه ایرانی نهنگ‌ها

«صابر محمدی»، مدیر اجرایی و عضو هیئت مدیره مجمع فعالان زیست محیطی کشور در گفت‌وگو با ایسنا، نهنگ‌ها را پستانداران اقیانوسی‌ توصیف کرد که در دریا غذا خورده، جفت‌ گیری کرده و بچه به دنیا می‌آورند و بزرگ می‌شوند و در واقع اگر اقیانوس‌ها بمیرند، نهنگ‌ها نیز می‌میرند.

وی در خصوص زیستگاه‌های ایرانی نهنگ‌ها، خاطر نشان کرد: اطلاعات دقیقی از فراوانی و پراکندگی نهنگ‌ها در آب‌های ایران وجود ندارد و بیشتر اطلاعات مربوط به جانوران به گِل نشسته است. به بیان ساده باید نهنگی به گل بنشیند تا تحقیقاتی روی آن انجام پذیرد که از کدام گونه و متعلق به کدام آب‌ها بوده است.

محمدی اضافه کرد: ولی در این زمینه اطلاعات جست و گریخته‌ای در دسترس است؛ برای مثال "نهنگ مینک"، "نهنگ سرخربزه‌ای"، "نهنگ اسپرم کوتوله" و "نهنگ براید" در آب‌های ایران در خلیج فارس و دریای عمان دیده شده است، ولی بازهم اطلاعات دقیقی در دست نیست.

عضو هیئت مدیره مجمع فعالان زیست محیطی کشور در خصوص تحقیقات کشور درباره نهنگ‌های ایرانی، با بیان اینکه تا به حال هیچ تحقیقات جامع و برنامه ریزی شده‌ای درباره نهنگ‌ها توسط سازمان‌های متولی صورت نگرفته است، یادآور شد: اعلام شده است که مدیرعامل سازمان منطقه آزاد کیش از یک تیم تخصصی جهت کالبدشکافی و بررسی علت مرگ دومین نهنگی که در روزهای اخیر در کیش به گل نشسته‌اند، دعوت به عمل آورده است. حتی آنها در نامه‌ای خطاب به رییس سازمان حفاظت محیط زیست درخواست اعزام کارشناس به این منطقه را کرده اند.

به گفته وی، تنها یک مرکز فعال برای حفاظت از گونه‌های دریایی در ایران وجود دارد که آن هم غیر دولتی و مختص "فُک خزری" است.

محمدی، مرگ این دو نهنگ در آب‌های خلیج فارس را تلنگری برای انجام اقدامات برای حفاظت از گونه‌های دریایی دانست و گفت: در منطقه آزاد کیش بایستی کارگروهی در زمینه حفاظت از گونه‌های دریایی با مشارکت سازمان‌های مردم نهاد تشکیل شود. خلیج فارس نیاز به حفاظت دارد و پیشنهاد می‌شود با اختصاص قایق و کشتی برای سازمان‌های مردم نهاد، محافظت از اکوسیستم دریایی شروع شود.

به گل نشسته‌ها!

محمدی، ماهیگیری را یکی از مهمترین مشکلات اخیر محیط زیست جهان عنوان کرد و گفت: ضربه‌ای که بشر به‌ صورت غیر مستقیم به نهنگ‌ها می‌زند، از شکار جانداران بیشتر است؛ چرا که اغلب نهنگ‌ها به ‌صورت ناخودآگاه به دام تورهای ماهیگیری کشتی‌های تجاری می افتند.

وی با اشاره به آسیب‌های جبران ناپذیر روش‌های صیادی ادامه داد: اگر در این زمینه دست به کار نشویم، تا ۱۰ سال آینده شاهد خلیج فارس بدون ماهی خواهیم بود، چه برسد به حیوانات عظیم الجثه دیگر.

محمدی با اشاره به برخی وقایع تلخ مرگ مرغ‌های دریایی، فک‌ها، نهنگ‌ها، کوسه‌ها و دلفین‌ها به دلیل گرفتار شدن در تورها و سیم‌های ماهیگیری، یادآور شد: سازمان شیلات ایران دریا را به چینی‌ها اجاره می‌دهد و به صیادان چینی مجوز صید فانوس ماهیان را در عمق بالای ۲۰۰ متر در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان داده است، اما این ماهیگیران صنعتی هر جانداری که در تور آنها می‌آید، صید می‌کنند، این امر می‌تواند یکی از دلایل مرگ نهنگ‌ها باشد.

این فعال زیست محیطی توضیح داد: روش صیدی همانند "ترال" که در چندین ماه اخیر سروصدای زیادی به پا کرده است، می‌تواند یکی دیگر از دلایل دیگر مرگ و میر حیوانات دریایی باشد؛ چرا که این امر باعث کاهش طعمه و منبع غذایی نهنگ‌ها می‌شود.

وی آلودگی دریایی را از دیگر عوامل تاثیرگذار بر زیست نهنگ‌ها نام برد و اظهار کرد: آلودگی‌های نفتی و صنعتی به‌آسانی در بدن این جانوران تجمع می‌کند، چون آن‌ها در بالای زنجیره غذایی قرار دارند و لایه ضخیمی از چربی در بدنشان انباشته ‌است. نهنگ مادری که به این مواد آلوده باشد، آن را از راه شیر به فرزندش منتقل می‌کند. در اثر این آلودگی‌ها، نهنگ‌ها به سرطان دستگاه گوارش یا بیماری‌های عفونی دچار می‌شوند. بلعیدن مواد سمی مانند کیسه‌های پلاستیکی هم از دیگر خطراتی است که نهنگ‌ها را تهدید می‌کند.

محمدی، وجود سیگنال‌های صوتی ناشی از کشتی‌ها و زیردریایی‌های موجود در خلیج فارس را نیز از دیگر عوامل موثر در زیست نهنگ‌ها عنوان کرد و گفت: تقریبا همه گونه‌های دریایی که ارتباطاتشان وابسته به صوت است و وجود سیگنال‌های شناورها می‌تواند منجر به خودکشی نهنگ‌ها ‌شود.

مدیر اجرایی و عضو هیئت مدیره مجمع فعالان زیست محیطی کشور با بیان اینکه امروزه سیستم پیشرفته ماهواره‌ای به نام GFW جهت شناسایی ماهیگیری‌های غیرقانونی و وارسی و مدیریت بر آنچه روی سطح آب‌های وسیع اتفاق می‌افتد، راه اندازی شده است، گفت: سازمان حفاظت محیط زیست و شیلات ایران نیز می‌توانند از این سیستم بی نظیر برای پایش این جانداران بهره گیرند. بهره گیری از این سیستم می‌تواند شروعی بر پایان کسانی باشد که کمر به نابودی زیستگاه‌های آبی ایران بسته‌اند.