از تاریخچه دامپزشکی تا مقایسه دانشکده‌های دامپزشکی در دنیا و ایران/ فرصت‌های دامپزشکی نوین برای دامپزشکان کدامند؟

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی:‌ چند روز پیش بود که اولین نشست از سلسله جلسات ترسیم آینده شغلی دامپزشکان با حضور «دکتر زهره افتخاری» عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات و دانشیار انستیتو پاستور ایران برگزار شد. به همین بهانه به سراغ دکتر افتخاری رفتیم و دقایقی را با او به گفت‌وگو نشستیم:

حکیم مهر:‌ خانم دکتر، ورودی چه سالی و کدام دانشگاه هستید؟

بنده ورودی سال ۱۳۸۰ دانشگاه سراسری ارومیه هستم و در سال ۸۶ از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شدم.

حکیم مهر:‌ بعد از فارغ‌التحصیلی چه کردید؟

به مدت یک سال زبان و دروس تخصصی خواندم و در سال ۸۸ در رشته بیماری‌های داخلی دام‌‌های بزرگ دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران پذیرفته و در تیر ماه سال ۹۲ فارغ‌التحصیل شدم. از تیر ماه ۹۲ تا بهمن ماه ۹۳ نیز در دوره‌ی پسادکترای با عنوان طراحی و توسعه فراورده‌های بیولوژیک، روی موضوع داروی سورفکتانت ریوی برای درمان سندرم زجر تنفسی نوزادان (با اسم تجاری برکسورف) تحت نظر و راهنمایی استاد بزرگوارم جناب آقای دکتر مخبر دزفولی کار کردم و گذراندم. از اسفند ۹۳ به عنوان عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران مشغول به کار شدم و در حال حاضر نیز دانشیار پایه ۱۲ انستیتو پاستور ایران هستم.

حکیم مهر:‌ اخیرا دوره‌ای را تحت عنوان «ترسیم آینده شغلی دامپزشکان» برگزار کردید. مهمترین مسائلی که در این دوره به آن اشاره کردید، چه بود؟

با توجه به اینکه بیشتر دانشجویان شرکت‌کننده در این دوره از مقطع عمومی بودند، سعی کردم در ابتدا در مورد تاریخچه شکل‌گیری دامپزشکی در دنیا و ایران صحبت کنم. اینکه اصطلاح دامپزشکی از کجا در دنیا شکل گرفت و اولین دانشکده دامپزشکی دنیا، چگونه ایجاد شد؟

حکیم مهر: لطفا برای ما هم کمی از تاریخچه دامپزشکی بگویید.

در مورد تاریخچه دامپزشکی می‌توان به دوران باستان اشاره کرد. اولین مدارک مرتبط با دامپزشکی به حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در تمدن‌های باستانی مانند مصر برمی‌گردد. در این زمان، درمان بیماری‌های حیوانات و مراقبت از آنها به عنوان یک حرفه تخصصی آغاز شد و در آثاری از پزشکان مصری، روش‌های درمانی برای حیوانات ثبت شده است.

در یونان باستان، از تألیفات فیلسوفانی مانند ارسطو و جالینوس می‌توان به علم دامپزشکی اشاره کرد. جالینوس به عنوان یکی از مشهورترین پزشکان تاریخ، به بررسی آناتومی و فیزیولوژی حیوانات پرداخته است. در روم نیز دامپزشکان بخشی از نیروهای نظامی بودند و وظیفه مراقبت از اسب‌ها و سایر حیوانات را به عهده داشتند.

در قرون وسطی با شیوع بیماری‌هایی چون طاعون انسان و حیوانات، علم دامپزشکی پیشرفت کرد. دانشگاه‌های اروپایی اقدام به آموزش دامپزشکی نمودند. دانشمندی به نام بورگلا با همکاری آلمبرت، مالشرب، ولتر، دیدرو و تورگو اولین مدرسه دامپزشکی را در شهر لیون فرانسه تاسیس نمودند. با موافقت لوئی پانزدهم، شورای دولتی پادشاهی قانون تاسیس مدارس دامپزشکی را در تاریخ ۴ اوت ۱۷۶۱ تصویب نمود و در تاریخ ۱۰ ژانویه ۱۷۶۲ اولین مدرسه دامپزشکی در دنیا افتتاح شد.

علم دامپزشکی در قرون نوزدهم و بیستم به طرز چشم‌گیری پیشرفت کرد. با ظهور علم میکروب‌شناسی و کشف واکسن‌ها، علم دامپزشکی به صورت جدی در تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری‌ها ورود کرد. در سال ۱۸۷۰میلادی، اولین انجمن دامپزشکی ملی در فرانسه تأسیس شد و پس از آن بسیاری از کشورها اقدام به تأسیس انجمن‌های مشابه کردند.

دامپزشکی دانشی کهن است و در ایران قدیم از دامپزشک به عنوان بیطار یاد می‌شده‌ است. واژه انگلیسی دامپزشکی veterinary برای اولین بار توسط توماس براون در سال ۱۶۴۶ به کار گرفته شد. در ایران باستان، دام‌های اهلی مانند گاو و بز بسیار مهم بودند و به‌طور سنتی افرادی به مراقبت و درمان آنها می‌پرداختند. آثار تاریخی نشان می‌دهد که ایرانیان باستان برخی از بیماری‌های حیوانات را می‌شناختند و روش‌های درمانی ابتدایی را اعمال می‌کردند.

در دوران اسلامی به‌خصوص در زمان خلافت عباسی، علم دامپزشکی توجه بیشتری را جلب کرد. دانشمندان بزرگ اسلامی مانند ابن سینا، در آثار خود به مسائل مرتبط با دامپزشکی پرداختند و نیاز به مراقبت‌های پزشکی از حیوانات را مطرح کردند. در سفرنامه فیثاغورث در مورد زرتشت و آئین او نکته جالبی وجود دارد و آن نکته این است که زرتشت از فن دامپزشکی و درمان حیوانات اطلاع داشته‌است که در کتاب اوستا می‌توان نکات متعددی درباره‌ی پرورش حیوانات و روش درمان بیماری‌های دام مشاهده کرد. در این کتاب برای اولین بار به طبقه‌بندی حیوانات برمی‌خوریم.

در دوره معاصر نیز با تأسیس دارالفنون در سال ۱۸۵۱ افزایش آگاهی از علم دامپزشکی در ایران آغاز شد. در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی که دولت ایران تصمیم گرفت تشکیلات ژاندارمری نوین را پایه‌گذاری نماید از دولت سوئد عده‌ای کارشناس نظامی برای تأسیس ژاندارمری استخدام نمود که به همراه افسران سوئدی دو نفر دکتر دامپزشک نیز بودند. این دو نفر افسر دامپزشک به اتفاق دامپزشکان اقدام به تأسیس مدرسه دامپزشکی برای تربیت کادر مورد احتیاج ارتش نمودند. در سال ۱۳۱۱ بنای دانشکده دامپزشکی ابتدا به صورت مدرسه و بعداً دانشکده گذارده شد. در ابتدای امر این دانشکده زیر نظر وزارت کشاورزی بود ولی بعد با اعزام تعداد قابل ملاحظه‌ای دانشجو به کشور فرانسه و مراجعت ایشان از وزارت کشاورزی منتزع گردید و ضمیمه دانشگاه تهران شد.

امروزه نیز علم دامپزشکی در ایران به‌طور جدی در حال رشد است و از فناوری‌های نوین برای تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری‌های حیوانات استفاده می‌شود. با تأسیس نهادها و انجمن‌های دامپزشکی، تقاضا برای آموزش و پژوهش در این حوزه افزایش یافته است.

این تاریخچه نشان می‌دهد که دامپزشکی به‌عنوان یک علم و حرفه، فرایند طولانی و توسعه‌یافته‌ای را طی کرده و همواره جایگاه ویژه‌ای در جوامع انسانی داشته است.

 همچنین با توجه به اینکه در حال حاضر بیش از 200 پاتوژن شناسایی شده است که بین انسان و حیوان مشترک هستند و از سوی دیگر شیوع بیماری‌های نو ظهور و بازپدید مانند SARS-Cov2 در سال‌های اخیر، اهمیت نقش این عزیزان در کنترل بیماری‌ها و توسعه واکسن‌های دامی و انسانی غیرقابل انکار هست.

حکیم مهر:‌ تاریخچه انتخاب روز دامپزشکی چیست؟

در سال ۲۰۰۱ میلادی، با تصمیم اتحادیه جهانی دامپزشکی، آخرین شنبه ماه آوریل (در تقویم میلادی) به عنوان روز جهانی دامپزشکی انتخاب شد. هر ساله برای این روز شعار خاصی در جهت تببین اهداف سازمان‌های دامپزشکی انتخاب می‌شود. در سال ۲۰۲۱، این روز در تاریخ ۲۴ آوریل با شعار «پاسخ دامپزشکان به دنیاگیری کووید-۱۹» گرامی داشته شد.

روز جهانی دامپزشکی در سال ۲۰۲۰ نیز روز شنبه ۲۵ آوریل بود و شعار انتخاب شده برای آن سال «محافظت از محیط زیست برای بهبود سلامت جانوران و انسان» در نظر گرفته شد. در سال 2024 نیز در 27 آوریل با شعار ضرروت دامپزشکان به عنوان کارکنان بهداشتی گرامی داشته شد.

در ایران نیز در سال ۱۳۶۹ خورشیدی به دنبال تلاش برای اختصاص روزی به نام روز دامپزشکی، استاد بزرگوارم جناب آقای دکتر حسن تاج‌بخش روز ۱۴ مهر را به یاد (گوش روز) که در ایران باستان روز مبارکی بوده پیشنهاد کردند که مورد موافقت همه قرار گرفته و تائید شد. در ایران باستان آن‌ها به روز 14 هر ماه گوش روز می‌گفتند كه این نام برگرفته از نام فرشته‌ای به نام گائوش (فرشته‌ی نگهدار چهارپایان و جانوران سودمند) است.

در ادامه نشست نیز به پایه‌گذاری اولین دانشکده دامپزشکی در ایران و رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران و دانشکده‌های دامپزشکی دنیا پرداختم.

حکیم مهر: تعداد دانشکده‌های دامپزشکی در دنیا و ایران چگونه است؟

تعداد دانشکده‌های دامپزشکی در دنیا به طور دقیق مشخص نیست، زیرا این تعداد به طور مداوم در حال تغییر است و همچنین به حوزه‌های مختلف آموزشی و پژوهشی در کشورهای مختلف بستگی دارد. اما به طور کلی، در سطح جهانی، صدها دانشکده دامپزشکی وجود دارد که در کشورهای مختلف به ارائه آموزش و پژوهش در زمینه دامپزشکی می‌پردازند.

در ایران، دانشکده‌های دامپزشکی موجود عمدتاً در دانشگاه‌های بزرگ و معتبر کشور قرار دارند. برخی از دانشگاه‌های معروف در این حوزه عبارتند از: دانشگاه تهران، دانشگاه شیراز، دانشگاه مشهد، دانشگاه ارومیه، دانشگاه اهواز، دانشگاه تبریز، دانشگاه علوم تحقیقات، دانشگاه شهرکرد، دانشگاه کرمان و چند دانشگاه دیگر.

تعداد دانشکده‌های دامپزشکی در ایران در حدود 25، استرالیا 7، آمریکا 30، هلند یک، فرانسه 4، آلمان 5، کانادا 5 و چین 30 عدد است.

حکیم مهر:‌ دوره‌های تخصصی دامپزشکی در ایران و جهان چیست؟

دوره‌های تخصصی دامپزشکی در گروه علوم پایه شامل آناتومی و جنین شناسی دامپزشکی، بافت شناسی مقایسه‌ای دامپزشکی، فیزیولوژی دامپزشکی، بیوشیمی دامپزشکی، فارماکولوژی دامپزشکی و سم‌شناسی دامپزشکی است.

دوره‌های تخصصی دامپزشکی در گروه پاتوبیولوژی شامل آسیب‌شناسی (پاتولوژی) دامپزشکی، انگل‌شناسی دامپزشکی، ویروس شناسی دامپزشکی، باکتری شناسی دامپزشکی، بهداشت و کنترل کیفی مواد غذایی، بهداشت و بیماری‌های آبزیان، اپیدمیولوژی دامپزشکی و ایمنی‌شناسی دامپزشکی است.

دوره های تخصصی دامپزشکی در گروه علوم بالینی شامل بیماری های داخلی دام‌های بزرگ، بیماری های داخلی دام‌های کوچک، رادیولوژی دامپزشکی، جراحی دامپزشکی، مامایی و بیماری های تولیدمثل دام، بهداشت و بیماری های طیور و کلینیکال پاتولوژی دامپزشکی است.

حکیم مهر: از نظر شما فرصت‌های دامپزشکی نوین برای دامپزشکان چیست؟

حوزه دامپزشکی نوین به سرعت در حال پیشرفت است و فرصت‌های زیادی را برای دامپزشکان و متخصصان این حوزه ایجاد کرده است. یکی از این فرصت‌ها تجزیه و تحلیل داده‌ها و علوم داده است. با پیشرفت فناوری و جمع‌آوری داده‌های بزرگ یا Big data، دامپزشکان می‌توانند از تحلیل داده‌ها برای بهبود سلامتی حیوانات و پیش‌بینی شیوع بیماری‌ها استفاده کنند.

فرصت بعدی ژنتیک و اصلاح نژاد است. اقداماتی در جهت بهبود نژادهای حیوانات از طریق مهندسی ژنتیک و اصلاح نژادی، به توسعه و تولید حیوانات سالم‌تر و با کیفیت‌تر کمک می‌کند. توسعه داروها و واکسن‌ها مرحله بعدی است. تحقیق و توسعه در زمینه دارو و واکسن‌های جدید برای کنترل بیماری‌های دام‌ها و حیوانات خانگی روندی رو به رشد دارد.

در دامپزشکی پیشگیرانه، تمرکز بر پیشگیری به جای درمان، فرصتی برای دامپزشکان فراهم می‌کند تا با انجام معاینات دوره‌ای و مشاوره به صاحبان حیوانات، از بروز بیماری‌ها جلوگیری کنند. همچنین راه‌اندازی مطالعات پیش‌بالینی واکسن‌ها و داروهای انسانی نیز نقش مهم دامپزشکان در این حوزه را بیان می‌کند.

با رونق گرفتن تکنولوژی‌های ارتباطی، دامپزشکان می‌توانند از اطلاعات از راه دور برای مشاوره و تشخیص بیماری‌ها استفاده کنند. همچنین تخصص در زمینه تغذیه دام و بهترین فرمول‌های غذایی برای بهبود تولید و سلامتی حیوانات یک فرصت جدید محسوب می‌شود.

حفاظت از حیات وحش و دامپزشکی اکوسیستمی یکی دیگر از فرصت‌هاست. کار در زمینه حفاظت از حیات وحش و سلامت اکوسیستم‌ها فرصتی برای دامپزشکان ایجاد می‌کند تا نقش کلیدی در حفظ تنوع زیستی ایفا کنند.  افزایش آگاهی از بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان و نیاز به مدیریت آن‌ها، فرصت‌های تازه‌ای را برای دامپزشکان ایجاد می‌کند.

برقراری ارتباط با دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی برای توسعه تکنیک‌های جدید و نوآوری در زمینه مطالعات بین رشته‌ای جهت پژوهش و نوآوری در زمینه علوم نوین و پژوهش‌های لبه دانش که در برنامه توسعه هفتم به کرات مورد تاکید بوده است، باعث ایجاد فرصت‌های مناسب برای فارغ‌التحصیلان دامپزشکی می‌شود.

 حکیم مهر:‌ دامپزشکان در کدام آزمون‌های پزشکی می‌توانند شرکت کنند؟

دامپزشکان اجازه شرکت در آزمون و ادامه تحصیل در بیش از  ۲۷ رشته علوم پایه پزشکی و بهداشت را دارند که شامل اپیدمیولوژی، آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت، انگل‌شناسی پزشکی، ایمنی‌شناسی پزشکی، باکتری‌شناسی پزشکی، بیولوژی تولیدمثل، بیوشیمی بالینی، پزشکی مولکولی، توکسین‌های میکروبی، بیولوژی و کنترل ناقلین بیماری‌ها، خون‌شناسی آزمایشگاهی و علوم انتقال خون، ژنتیک پزشکی، سیاستگذاری سلامت، علوم تشریحی، قارچ‌شناسی پزشکی، علوم اعصاب، علوم سلولی کاربردی، فیزیولوژی پزشکی، مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی، مهندسی بافت، نانوفناوری پزشکی، ویروس‌شناسی پزشکی، سلامت در بلایا و فوریت‌ها، بهداشت و ایمنی مواد غذایی، علوم و صنایع غذایی، علوم بیومدیکال مقایسه‌ای و تاریخ علوم پزشکی است.

حکیم مهر: به‌عنوان حرف آخر...

با توجه به اهمیت حضور همکاران این رشته در اجرای اسناد بالادستی، اهتمام در تحقق ماموریت‌های حوزه پژوهش، تحقیقات و فناوری، کسب مرجعیت علمی و آینده‌پژوهی و شکستن مرزهای دانش مطابق با سیاست‌های کلی سلامت ابلاغی مقام معظم رهبری، امیدوارم که تعداد این دوره‌ها بیشتر و محتوای آنها اختصاصی‌تر باشد و بتوانیم به حوزه‌های مورد علاقه دانشجویان بیشتر ورود پیدا کنیم. بنده امید زیادی به نسل جدید دارم و امیدوارم با درک شرایط فعلی، زمان خود را صرف ارزیابی و یادگیری علوم به روز کرده و در هر حوزه‌ای که ورود می‌کنند، بتوانند برای کشور منشاء خیر باشند.

حکیم مهر:‌ ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.