حکیم مهر - پیمان تجارت بین‌المللی گونه‌های جانوری و گیاهان وحشی در معرض خطر انقراض موسوم بهCITES در سال 1973 میلادی در واشنگتن آمریکا امضا شد. هدف این معاهده اطمینان از آن است که تجارت حیوانات وحشی و گونه‌های گیاهی ارزشمند و در خطر انقراض، بقای آنها را تهدید نکند.
امروزه اطلاعات گسترده‌ای که درباره موقعیت مخاطره‌آمیز بسیاری از گونه‌های ممتاز حیوانات همچون ببر و فیل وجود دارد، اهمیت اعتنا به چنین پیمان‌نامه‌هایی را پدیدار می‌کند. اما در زمان شکلگیری اندیشه این معاهده در دهه 1960، بحث و گفتگو درباره قواعد تجارت حیات وحش، با نگرش نگاهبانی از بقای آن، نو و بی‌سابقه بود. تخمین زده می‌شود تجارت بین‌المللی حیات وحش، سالانه عایداتی معادل میلیاردها دلار برای عاملان آن دارد و صدها میلیون گونه جانوری و گیاهی را در بر می‌گیرد. این‌گونه بازرگانی بسیار متنوع است و طیف گسترده‌ای از حیوانات و گیاهان زنده تا محصولات فراوان به دست آمده از آنها را شامل می‌شود؛ محصولاتی چون مواد غذایی و کالاهای چرمی، آلات موسیقی چوبی و الوار، ارمغان‌های سوغاتی، دارو و... روشن است که چنین تجارت پردامنه و پرسودی خود به تنهایی هستی بسیاری از جانوران و گیاهان را دستخوش خطر می‌کند، چه رسد به آن‌که عوامل دیگری چون تخریب زیستگاه و رویشگاه آنها نیز مزید بر علت شود. البته برخی از گونه‌ها که کالای تجاری سوداگران حیات وحش محسوب میشوند، اکنون در خطر انقراض قرار ندارند، اما در پیمان‌نامه‌هایی چونCITES باید دوراندیشی و آینده‌نگری وجود داشته باشد.
از آنجا که تجارت حیوانات و گیاهان وحشی موضوعی فرامرزی در میان کشورهای مختلف محسوب می‌شود، قانونمند کردن آن نیازمند همکاری‌های بین‌المللی است وCITES براساس چنین همکاری‌هایی به وجود آمد.
امروز بیش از 3 هزار گونه جانوری و گیاهی که چه به صورت زنده یا تولیدات یا اجزای آنها از قبیل کت و پالتوی پوست یا گیاهان خشک شده خرید و فروش میشوند، در فهرست حفاظتیCITES ثبت شده‌اند و بر داد و ستد آنها نظارت می‌شود. طیف وسیعی از جانداران، مانند پستانداران خشکی و دریایی، لاک‌پشت‌های آبی، پرندگان وحشی، مرجان‌ها، آبزیان، گیاهان وحشی و کاکتوس‌ها و گروه کثیری از صدف‌ها و دوزیستان و... در آن فهرست قرار دارند. گفتنی است که هیچ‌یک از گونه‌های تحت محافظتCITES ، از زمان اجرای این پیمان بر اثر تجارت معدوم نشده است و سال‌هاست که این معاهده در شمار مهم‌ترین و پردامنه‌ترین پیمان‌نامه‌های بین‌المللی بوده است. تاکنون 160 کشور به این معاهده پیوسته‌اند. این معاهده دارای 3 پیوست است. در فهرست پیوست یک، گونه‌هایی درج شده‌اند که در معرض خطر انقراض قرار دادند و تجارت آنها تقریبا ممنوع است. در فهرست پیوست 2، گونه‌هایی درج شده‌اند که اگر تجارت آنها تحت کنترل قرار نگیرد، در معرض خطر انقراض قرار خواهند گرفت و در ضمیمه 3، گونه‌هایی قرار دارند که حفاظت آنها در سطح محدود نیاز به همکاری اعضا دارد. برای صدور و ورود و صدور مجدد گونه‌های مندرج در پیوست‌هایCITES ، باید مجوز لازم از طرف مدیریت اجرای کنوانسیون در هر کشور از جمله ایران صادر شود.
در اجلاس‌های دوساله CITES ، تصمیماتی گرفته و قطعنامه‌هایی صادر می‌شود که در حکم مقررات اجرایی کنوانسیون هستند و از طرف کشورهای عضو اجرا میشوند که تعدادی از گونه‌های جانوری ایران نیز در فهرستCITES قرار دارد.
نقش ایران در محافظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض
از آغاز رسمیت یافتن پیمان ( CITESدر سال 1973)، ایران نیز به عضویت آن درآمد. این عضویت پس از انقلاب اسلامی تا سال 1364 دچار تعلیق شد و سپس دوباره قوام گرفت. بنابر مقررات این پیمان که جنبه فنی، اجرایی و حقوقی دارد، تمامی گونه‌های در معرض خطر انقراض که در ضمائمCITES جا دارند، تنها با مجوز مسوولان اجرایی و علمی کنوانسیون (مستقر در سازمان حفاظت محیط زیست) به کشور وارد یا از آن خارج میشوند و کنوانسیون از طریق همان مسوولان بر نحوه اجرای معاهده در ایران نظارت دارد.
سازمان حفاظت محیط زیست، به عنوان دستگاه طرف ارتباط با کنوانسیون، با ارسال گزارش‌های سالانه، کنوانسیون را از چند و چون اجرای مقررات مربوط در ایران خبردار می‌کند و با شرکت فعالانه در جلسه‌های عمومی و کنفرانس‌های دولت‌های عضو، که هر دو سال یک بار برگزار می‌شود، در تصمیم‌گیری‌های این پیمان مشارکت دارد.
اگرچه دبیرخانه کنوانسیون در ژنو براساس مقررات خود به طور مستقیم با مسوولان اجرایی و علمی مرتبط است و بر نحوه ورود و خروج گونه‌های در معرض خطر انقراض و مجوزهای صادره نظارت دارد، اما از سال 1379، یک روند همکاری میان سازمان محیط زیست و وزارت امور خارجه در زمینه حضور در اجلاس‌های کنوانسیون ایجاد شده و نمایندگان وزارت خارجه با حضور در اجلاس یازدهمCITES در کنیا و اجلاس دوازدهم در شیلی این همکاری را بیشتر کرده‌اند. گفتنی است که شرایط و ویژگی‌های اجرایی و حقوقی این معاهده چنان است که اعضا و از جمله ایران، از حمایت‌های فنی و اجرایی آن برای جلوگیری از تجارت غیرمجاز گونه‌های در معرض خطر انقراض برخوردارند، اما جنبه بهره‌برداری سیاسی یا مالی برای آنها مورد نظر نیست و امکان آن نیز وجود ندارد. از پروژه‌هایی که سازمان حفاظت محیط زیست ایران در چارچوب پیمانCITES اجرا کرده است، پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی (یوزپلنگ ایرانی) و گونه‌های دیگری از جانوران در خطر انقراض است.
