به گل نشستن پستانداران دریایی در سواحل خلیج فارس و دریای عمان - دکتر سید شهرام میرزمانی

به گل نشستن پستانداران دریایی در سواحل خلیج فارس و دریای عمان

دکتر سید شهرام میرزمانی  (DVM-MPH)

معاون بهداشت اداره بهداشت، امداد و درمان نیروی دریایی راهبردی آجا

(ss.mirzamani@gmail.com)

مقدمه

هر ساله هزاران نهنگ، دلفین، و پورپویز ، زنده یا مرده در سواحل سراسر جهان بدنبال پدیده ای به نام "به گل نشستن (Stranding)، یافت می شوند. این پدیده ممکن است تنها یا دسته جمعی اتفاق افتد و درحالی که تعدادی پیر و بیمارند تعداد قابل ملاحظه ای سالم و جوان می باشند. پدیده ای طبیعی است، و تا جایی که حافظه تاریخ بشر به یاد دارد، وجود داشته ولی یکی از اسرار حل نشده سلسله جانوران باقی مانده است.[1]

گاه و بیگاه خبرهایی از مرگ یا به گل نشستن نهنگ‌ها و دلفین ها در سواحل خلیج فارس و دریای عمان شنیده می‌شود  که در سا‌ل‌های اخیر توجه دوستداران محیط زیست را به خود جلب کرده است. به گل نشستن این گونه‌های کم‌یاب دریایی در سواحل جنوبی کشور آنها را در معرض انقراض قرار داده است. در خلیج فارس و دریای عمان هشت گونه دلفین از جمله دلفین یونس، معمولی، بینی بطری و گوشت پشت شناسایی شده که از گونه های در حال انقراض می باشند. گفتنی است دلفین‌ها از گونه‌های جانوری و از مهم‌ترین ظرفیت‌های گردشگری خلیج‌فارس و دریای عمان هستند و هرسال تعداد زیادی از گردشگران برای تماشای دلفین‌ها به جزایر جنوبی کشور سفر می‌کنند.

بر اساس آمارهای چهار سال اخیر (87 تا 91)، به طور متوسط سالانه 35 دلفین بر اثر حوادث می میرند. به طور متوسط سالانه حدود 60 هزار توریست از مناطق دلفین خیز بازدید می کنند. تا کنون در اوج ایام بازدید به طور همزمان جسد دلفین ها یافت نشده اما بر اساس آمارهای ناشی از خودکشی دسته جمعی سال 87 و مرگ و میرهای پراکنده این پستاندار دریایی، طی سال های اخیر حدود 120 دلفین به گل نشسته اند. در واقع می توان چنین استنباط کرد که ماهانه یک یا دو دلفین از بین می روند.[2]

پستانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان

ویلیام توماس بلنفورد، یک زمین شناس و طبیعیدان انگلیسی بود که در قرن 19 میلادی (سال های 1871 و 1872 ـ 1250 هجری شمسی) به عنوان عضو کمیسیون تعیین مرزهای ایران وارد کشور شد. بلنفورد کتاب های متعددی در زمینه پرنده شناسی، پستانداران و حیات وحش خصوصا در کشور هندوستان دارد، اما سفر وی به ایران سبب شد اطلاعاتی نیز از جانب وی در زمینه حیات وحش ایران نگاشته شود. وی درباره نهنگ های خلیج فارس و دریای عمان این طور گفته است: «نهنگ ها و پورپویزها را می توان در تعداد زیاد و در سواحل مکران (سواحل دریای عمان) مشاهده کرد. برآوردها نشان می دهد پورپویزها در خلیج فارس زیاد، اما در مقابل نهنگ ها نادر هستند. نهنگ ها را می توان به طور منظم، اما نه مداوم در آب های دورتر از بندرعباس و جزیره قشم مشاهده کرد. گزارش ها حاکی است که آنها اغلب از نوع نهنگ های آبی بزرگ و نهنگ های باله پشتی هستند. نهنگ براید حتی در نزدیک سواحل عراق یعنی در انتهای غربی خلیج فارس نیز شناسایی شده است.»[3]

خلیج فارس و دریای عمان یکی اززیستگاه‌های پستانداران دریایی در دنیا می‌باشد. این منطقه از جنبه‌های گوناگون دارای ویژگی‌های متمایزی در مقایسه با سایر مناطق آبی جهان است. ایران با داشتن حدود 2050 کیلومتر خط ساحلی در منطقه خلیج فارس و 637 کیلومتر در دریای عمان، بیشترین طول خط ساحلی را در شمال خلیج فارس به خود اختصاص داده است. تاکنون بیش از 120 گونه از پستانداران دریایی شناخته شد‌ه‌اند که از این تعداد حدود 86 گونه زنده از نهنگ‌سانان در 14 خانواده می‌باشد. با توجه به این‌که در ایران و سایر کشور‌های حاشیه خلیج فارس و دریای عمان فعالیت زیادی در زمینه شناسایی و پراکنش پستانداران دریایی در این منطقه صورت نگرفته است تاکنون آمار متفاوتی را از این منطقه ارانه می‌دهند. در سال 2010 خانم گیل برولیک و همکارانش مقاله‌ای را بر اساس مشاهدات مستند از گونه‌های به‌گل نشسته در سواحل ایران ارائه کردند که بنابرآن تاکنون 7 گونه دلفین(دلفین ریسو، دلفین بینی بطری اقیانوس هند ـ آرام، دلفین چرخنده، دلفین نواری، دلفین دندان ناصاف، دلفین گوژپشت اقیانوس هند ـ آرام، دلفین معمولی پوزه بلند)، 5 گونه نهنگ(نهنگ گوژپشت، نهنگ براید و نهنگ باله‌ای، نهنگ اسپرم و نهنگ قاتل کاذب)، 1 گونه پورپویز( پورپویز بی‌باله) و هم‌چنین گاو دریایی را برای ایران گزارش نموده‌اند. با این وجود هنوز هم در مورد گونه‌ها و پراکنش آن‌ها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. [4]

سابقه

یکی از شواهد مستند تاریخی درباره به گل نشستن نهنگ ها در سواحل ایران، اشاره به یک نهنگ باله پشتی 19 متری دارد که نزدیک بندرعباس و در سال 1972 میلادی (1351 هجری شمسی) اتفاق افتاد، اما در مجموع خبرها از نهنگ های به گل نشسته به صورت پراکنده است، برای مثال می توان به موارد زیر اشاره کرد:

 رسانه های ايران در سال ۱۳۸۴ نيز از مرگ ۶۴ دلفين به دست صيادان سازمان شيلات خبر داده بودند. مرگ دلفين ها در سواحل خليج فارس بدست صيادان ادامه دارد. در سوم مهر ماه ۱۳۸۷ گزارشی مبنی بر تلف شدن ۷۹ دلفين در آبهای خليج فارس در شهرستان جاسک ارائه شد. علت مرگ این ۷۹ دلفين که به ساحل شرق جاسک آمده بودند «فعاليت‌های صيادی» عنوان شده که شکستگی پوزه، سر و برخی از علائم ظاهری و داخلی بدن نشانگر اين موضوع بوده است. يک ماه پس از حادثه تلف شدن ۷۹ دلفين، دوباره ۷۲ دلفين در آبهای ساحلی خليج فارس در روستای چاه مبارک کشته شدند که علت مرگ آنها «‌عوامل طبيعی » اعلام شد..[5]

 لاشه گونه ای از دلفین در سواحل روستای سلخ جزیره قشم در میان انبوه آبزیان کشته شده در اثر جلبک قرمز در 18 آبان 1387 کشف شد. طول دلفین کشف شده بیش از یک متر و پنجاه سانتی متر است. علت مرگ این دلفین مشخص نشده اما برخی معتقدند علت آن آلودگی های خلیج فارس به ویژه پدیده گسترش جلبک های سمی قرمز است.[6]

در هفته اول بهمن 1389 لاشه 10 دلفین در این خور مرکزی شهرستان جاسک در ساحل دریای عمان دیده شده است. به دنبال دیده شدن لاشه این دلفین ها ، گروهی متشکل از کارشناسان سازمان محیط زیست کشور و استان و پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان راهی جاسک شدند. بر اساس تحقیقات نهایی این گروه ، شب های گذشته تقریبا ماه در حالت کامل خود در آسمان بود که در این شرایط مد کامل به وجود آمد و در حالت مد ، دلفین هایی که برای تغذیه به خور مرکزی جاسک رفته بودند گرفتار جزر سریع دریا شدند.  بر اساس تحقیقیات این گروه ، احتمال آلودگی صنعتی نمی تواند عامل مرگ دلفین ها شده باشد، علت اصلی به گل نشستن دلفین ها بر اثر جزر و مد دریا می باشد..  پیش از این نیز لاشه 7 دلفین و 2 پورپیز ( از خانواده نهنگ ها) در سواحل بندر جاسک ، جزیره هنگام و بندرعباس دیده شد.  در مهر سال 86 ، لاشه 89 دلفین و در شهریور همین سال نیز لاشه 73 دلفین دیگـر در ساحل دریای جاسک دیده شد.[7]

در هشتم آذر 1390، با کمک مردم و امدادگران دلفین به گل نشسته در ساحل بندرعباس از مرگ نجات یافت. درپی تماس مردمی و با کمک امدادگران ایستگاه امداد و نجات دریایی، دلفین به گل نشسته در ساحل بوستان غدیر از خطر مرگ نجات یافت. امدادگران این دلفین را که به اندازه دو متر طول داشته، به آرامی به قسمت های عمیق ساحل هدایت کردند و دلفین با سرعت به عمق دریا بازگشت. استرس محیطی، عوامل دریایی و اقیانوسی و همچنین موقعیت توپوگرافی ساحل از عوامل به گل نشستن دلفین ها می باشد.[8]

اوایل اردیبهشت ماه 1391 در بندر جاسک استان هرمزگان نیز حادثه‌ای به گل نشستن گونه‌های کم‌یاب دریایی رخ داد و نهنگی بزرگ به گل نشست. پیش از این نیز در بندرهای استان بوشهر و هرمزگان بارها این اتفاق رخ داده است؛ اتفاقی که تکرار آن می‌تواند دلایل خاصی داشته باشد.[9]

گاوهای دریایی با نام علمی  Dugong پستانداران آبزی بزرگی هستند که شباهت زیادی به فک ها دارند. از این خانواده در آب های ایران یک گونه وجود دارد و از جانوران بسیار نادر و کمیاب در دنیا به شمار می رود. نخستین رکورد مستند از این پستاندار مربوط به مشاهده لاشه تازه یک گاو دریایی در سواحل خورموسی در استان خوزستان است که در سال ۱۳۶۳ توسط آقای دکتر نبوی مشاهد گردید و پس از آن تا مهرماه سال ۱۳۹۱ هیچ نشانه ای از وجود این پستاندار در آبهای جنوب ایران بدست نیامد. آخرین نشانه از وجود این گونه در آب های ایران مربوط به مشاهده لاشه یک گاو دریایی در تاریخ 2/۷/1391 در سواحل ماسه ای بریس چابهار می باشد و پس از آن تا به امروز هیچ موردی از مشاهده زنده یا لاشه این جانور در سواحل و آبهای خلیج فارس و دریای عمان ثبت نشده است.[10]

آبان 91 خبری درباره نهنگ به گل نشسته در ساحل بندر جاسک منتشر شد. این نهنگ 22 متری پس از 30 ساعت و با وجود تلاش غواصان برای برداشتن تورها جان سپرد. متاسفانه نوع گونه این نهنگ در خبرها منعکس نشد. اردیبهشت 93 نیز گزارشی از به گل نشستن لاشه یک نهنگ در سواحل روستای لیلتین شهرستان دیلم گزارش شد. متاسفانه باز هم نوع گونه این نهنگ که در اثر برخورد با شناورها جان سپرده بود، در خبرها مشاهده نشد. تازه ترین گزارش از این دست مربوط به مشاهده لاشه یک نهنگ عظیم الجثه آبی در سواحل بحرکان در استان خوزستان است. این نهنگ نادر که اکنون در فهرست قرمز

اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در رده در معرض خطر انقراض قرار دارد، بزرگ ترین موجود زنده روی کره زمین است و حضور آن در آب های این منطقه توجه هر چه بیشتر به وضع این گونه را می طلبد. نهنگ آبی عظیم الجثه بحرکان هم که نخستین

مورد مشاهده نهنگ آبی در سواحل استان خوزستان است، پیشتر دو بار در سال 1342 توسط محققی در سواحل کویت و سال 1364 در نزدیکی بندرعباس و جزیره قشم ثبت شده بود.[11]

اقیانوس‌ پیماها هم‌چنان از نهنگ‌های خلیج فارس قربانی می‌گیرند. مشاهده بخش هشت متری قطعه‌ای از بدن یک نهنگ غول‌پیکر که بر اثر برخورد با پره‌های موتور یک شناور در اقیانوس اتفاق افتاده بود و در یکی از حوضچه‌های بندر شهید رجایی از آب بیرون کشیده شد. باقی مانده لاشه نهنگ مزبور را از حوضچه خارج و با کمک یک دستگاه یدک‌کش به سواحل روستای "بوستانو" هدایت کرده است. با توجه به جدا شدن سر و دم احتمالاً علت مرگ برخورد نهنگ با پروانه شناورهای بزرگ و آسیب‌دیدگی از ناحیه سر یا دم بوده است.[12]

لاشه یک قطعه دلفین گوژپشت اقیانوسیه در سواحل جزیره قشم مشاهده شد، که با توجه به شواهد موجود و پس از بررسی وضعیت ظاهری حیوان مشخص شد علت مرگ احتمالا اشتباه در ناوبری است. طول بدن این دلفین 250 سانتیمتر، وزن تقریبی را 150 کیلوگرم و طول باله سینه ای را 35 سانتیمتر بوده است جنسیت این دلفین به علت فساد لاشه نامشخص تشخیص داده شد. مامورین یگان حفاظت محیط زیست شهرستان قشم در 15 دی ماه 1392 در پی گشت و کنترل و پایش سواحل و آبهای ساحلی پیرامون جزیره قشم پس از کشف یک قطعه دلفین گوژپشت اقیانوسی در محل پارکینگ شناورهای پایگاه دریابانی مشاهده و اقدام به شناسایی گونه، بیومتری (زیست سنجی) و بررسی علت یا علل مرگ گونه مورد نظر کردند.[13]

لاشه یک قطعه نهنگ 7/6 متری با وزن تقریبی 5/2 تن که حدس زده می‌شود از گونه "قاتل‌کاذب" است در ساحل روستای بیاهی از توابع جاسک در 19 آبان 1393 پیدا شد. طبق بررسی‌های اولیه از آنجا که تخمین زده می‌شود مدت زمان حدود یک تا دو هفته از مرگ این جانور می‌گذرد و به دلیل فساد، بافت بدن کاملا تغییر شکل داده و همچنین به دلیل موجود نبودن بخش‌های انتهایی بدن امکان شناسایی کامل گونه مزبور میسر نیست. با این تفاسیر کارشناسان مربوطه با بررسی اندازه‌ها و دیگر شواهد نهنگ مزبور را از گونه نهنگ قاتل‌کاذب (Pseudocacrassidens) دانسته‌اند. با توجه به آثار به جا مانده علت مرگ برخورد نهنگ با شناور و آسیب دیدگی از ناحیه سر بوده است. از جمله عوامل تهدید کننده این جانداران می‌توان به برخورد با شناورها، بلع زباله‌های پلاستیکی نظیر تور و طناب‌های ماهیگیری، طناب کشتی‌ها، پاکت‌های پلاستیک و ...، صید ضمنی به ویژه در صید به روش تورهای گوشگیر و پرساین، صداهای ناشی از فعالیت‌های نظامی، آلودگی‌های شیمیایی و تغییرات آب و هوایی اشاره کرد. این در حالی است که تمامی گونه‌های پستانداران دریایی موجود در خلیج فارس و دریای عمان اعم از نهنگ‌ها و دلفین‌ها به عنوان گونه‌های تحت حمایت و در معرض خطر انقراض جهانی معرفی شده‌اند و به منظور ادامه حیات به طور جدی نیازمند کمک هستند.[14]

نیروهای یگان محیط زیست شهرستان جاسک حین پایش سواحل شرقی این شهرستان با لاشه یک دلفین معمولی پوزه بلند و لاشه دو عدد پورپویز در 19 بهمن 1393 مواجه شدند. بررسی لاشه نشان داد که علت مرگ این جانوران گرفتار شدن در تورهای نامرئی صیادان بوده است. در ضمن شواهد حاکی از این بود که از مرگ دلفین حدود ۲۰ روز و از مرگ پورپویزها حدود 48 ساعت گذشته است. صیادان در روزهای بعد هنگام سرکشی به تورها لاشه آنها را از تور جدا کرده و در آب رها می کنند و لاشه ها با امواج به ساحل می رسند.[15]

لاشه یک نهنگ 15 تنی اسپرم در ساحل روستای کلیرک از بخش لیردف شهرستان جاسک در پنج شنبه 5 فروردین 1394 پیدا شد. این نهنگ بطول 10متر دوشنبه شب بر اثر جریان آب به ساحل آمده به گل نشسته بود. از مرگ این جانور دریایی بیش از 20 روز می گذرد و به علت فاسد شدن لاشه، نوع آن مشخص نیست و کارشناسان پیگیر مشخص شدن نوع نهنگ هستند. به دلیل مسیر حرکت امواج از شرق به غرب و از طرف اقیانوس هند به سمت تنگه هرمز اگر پستانداری در میانه آب های دریای عمان دچار آسیب دیدگی شود، چندین روز طول می کشد تا به سواحل شهرستان جاسک برسد که طی این مدت امکان زنده ماندن پستاندار کم است.[16]

سرشماری پستانداران دریایی

سرشماری پستانداران دریایی به شکل دقیق انجام نشده است. در مورد پستانداران دریایی نظیر دلفین ها، سرشماری دقیقی صورت نگرفته است. این پستاندار به وفور در خلیج فارس و دریای عمان دیده می شود، بنابراین حساسیت خاصی برای شمارش آنها وجود نداشته است. بنابر این، برآورد دقیقی از تعداد دلفین های خلیج فارس نداریم اما بر اساس پیش بینی ها، به ازای تقریبا هر 1000 گردشگری که برای دیدن دلفین ها به دریا می روند، زمینه زخمی شدن یا مرگ یک دلفین فراهم می شود. تعداد گونه های دلفین بسیار متنوع بوده و گونه غالب آبهای جنوبی ایران دلفین پوزه بطری است. در مقابل، فک های خزری به صورت سالانه سرشماری شده و این روند تکرار می شود.[17]

در حدود 25 گونه پستاندار دریایی در آبهای خلیج فارس و دریای عمان زیست می کنند که شامل، وال ها ، نهنگ ها ، دلفین ها ، پریویز و گاو دریایی است . از این میان بیش از 13 گونه دلفین در خلیج فارس و دریای عمان مشاهده شده است.[18]

گونه های متعددی از پستاندار دریایی در خلیج فارس و دریای عمان مشاهده شده اند که از بین این گونه ها ، دلفین راه راه بیشترین تلفات در اثر به گل نشستن را در سواحل جنوبی کشور داشته است.[19]

نهنگ آبی -  Blue Whale

نهنگ باله پشتی-  Fin Whale

نهنگ سای-  Sei Whale

نهنگ گوژپشت =   Humpback Whale

نهنگ براید -   Bryde's Whale 

نهنگ شبه قاتل -  False Killer Whale

نهنگ قاتل کوتوله -   Pygmy Killer Whale

دلفین ریسو -  Risso's Dolphin 

دلفین پوزه بطری -  Bottle-nosed Dolphin

دلفین پوزه بطری هندی -  Indo pacific - Bottle-nosed Dolphin

دلفین گوژپشت -  Indo pacific hump-backed Dolphin

دلفین فرفره -  Spinner Dolphin

دلفین راه راه -   Stripped Dolphin

دلفین فریزر -  Fraser's Dolphin

دلفین معمولی پوزه دراز -  Long beaked common Dolphin

دلفین دندان ناصاف -  Rough-toothed Dolphin

پوپویز پوزه پهن -  Finless Porpoise

برای اولین بار درکشور پراکنش و جمعیت دلفین گوژپشت در پارک ملی دیر- نخیلو و منطقه حفاظت شده مند استان بوشهر در اسفند تا 92 تا دی ماه 93 مورد بررسی قرار گرفت. هدف اصلی از  اجرای این پروژه  را حفاظت از پستانداران دریایی ، بررسی پراکنش دلفین گوژپشت و جمع آوری دقیق اطلاعات حضور این گونه‌ در پارک ملی دیر- نخیلو و منطقه حفاظت شده مند می باشد. طی گشت های انجام شده در این بررسی  12 فرد دلفین از طریق عکس‌های گرفته شده در هر گشت بر اساس باله پشتی شناسایی خواهند شد و نتایج حاصله نشان می دهد در دو منطقه  حوالی جزیره ام الکرم و دهانه خور مل گنزه  همیشه دلفین‌ها مشاهده می‌شوند.[20]

قربانی غالب 

برخی از وال ها بیشتر از سایرین در معرض به گل نشستن قرار دارند ، وال های "پایلوت" (Pilot whale ) بیش از سایر گونه ها دچار این مشکل می شوند . پیوندهای اجتماعی بین افراد یک گروه به قدری قدرتمند است که یکدیگر را در هیچ شرایطی رها نمیکنند، در نتیجه تعداد قایل توجهی از آنها ممکن است به گل نشینند.[21]

دلایل احتمالی  به گل نشستن

برخی از دلایل احتمالی به گل نشستن ها بسادگی قابل توجیهند: حیواناتی که در اقیانوس می میرند همراه جریانات اقیانوسی و جزر و مد به ساحل آورده می شوند ولی به گل نشستن حیوانات زنده مرموزتر بوده و تئوری های بسیاری برای توجیه آن ارائه گردیده است. یکی از تئوری ها مدعی است هر گونه تغییرات در میدان مغناطیسی زمین باعث اختلال در حس رد یابی این پستانداران می شود.   تئوری های دیگر عبارتند از : زلزله یا طوفان باعث وحشت آنها می گردد - بیماری مغزی عفونی ممکن است باعث اختلال در رد یابی گردد - سیستم سونار (مسیر یابی با امواج ماورائ صوت) ممکن است دچار اختلال شده باشد و یا دلایل دیگر مانند بیماری و یا خستگی در اثر گم کردن مسیرهای مهاجرتی و غیره  . در موارد دسته جمعی، کل گروه ممکن است دچار مشکلی شده باشند ویا ممکن است بدنبال یکی از اعضا گروه که بیمار یا گم شده است به گل بنشینند.[22]

به گل نشستن نهنگ‌ها و دلفین‌ها از جمله موارد رایجی است که در همه دنیا اتفاق می‌افتد و در برخی کشور‌ها مانند دانمارک در ایامی خاصی از سال تکرار می‌شود به‌طوری که حتی مردم در این ایام برای دیدن آن‌ها در ساحل به انتظار می‌مانند. دلایل این پدیده را می توان شرایط آب و هوایی مانند طوفان و گردوباد، شرایط توپوگرافی پیچیده مانند کانال‌های پر پیچ و خم، سواحل گلی گسترده و سموم طبیعی(از طریق شکار موجودات کوچک‌تر وارد بدن آن‌ها می‌شود) بر شمرد. در کنار موارد ذکرشده صداهای ناشی از ناو‌ها و زیر دریایی‌ها، لرزه‌نگاری‌ها و حتی صداهای طبیعی ناشی از زلزله‌های زیر دریا نیز می‌تواند علت این حادثه باشد. برخورد با پروانه شناورهای صیادی و تجاری در این دریا هم یکی از دلایل دیگری است که موجب می‌شود نهنگ‌های زخمی به ساحل بیایند و جان دهند. گیر افتادن در تور صیدهای صنعتی و آلودگی‌های زیست محیطی را عمده دلیل به گل نشستن این موجودات می باشد. به طور مثال بر اثر پدیده باران اسیدی شرایط آب دریا دچار تغییراتی شده و رادارهای جهت‌یاب این گونه‌های دریایی را دچار اختلال کرده است. بر اثر اشتباه مسیریابی این موجودات به سواحل آمده و نمی‌توانند به دریا بر گردند. اما نکته بسار جالب در مورد این اتفاق خودکشی نهنگ‌ها پیر و مریض است؛ تحقیقات نشان می‌دهد که تعدادی از موارد به گل‌نشسته؛ گونه‌های پیر و مریض بوده‌اند که خودکشی کرده‌اند و از همه جالب‌تر این است که با توجه به وابستگی اجتماعی این‌گونه موجودات دریایی زمانی که گروهی از آن‌ها به هر دلیل به ساحل می‌آیند؛ بقیه گروه نیز به دنبال آن به ساحل آمده و دیگر نمی‌توانند به دریا برگردند.[23] 

علت مرگ دلفین ها

تراژدی مرگ دلفین های بی گناه در آبهای خلیج فارس و دریای عمان به سناریویی تکراری و غمناک درنوار ساحلی آبهای هرمزگان تبدیل شده است. مرگ دلفین ها طی یک دهه اخیر هر چندگاه یک بار در آبهای ساحلی هرمزگان به چشم می خورد و هر بار شاهد لاشه ها و اجساد  به گل نشسته این موجودات باهوش و شگفت انگیز خلقت در سواحل هرمزگان هستیم . با این رویه که در پیش است زیستگاه طبیعی این موجودات دوست داشتنی با خطر جدی مواجه بوده و نسل آنها رفته رفته رو به انقراض می رود. مرگ دسته جمعی دلفین ها طی سال های اخبر در سواحل هرمزگان و اخیرا در سواحل جزیره هنگام و باز هم در ساحل جاسک می طلبد که علت این رویداد تلخ و از بین رفتن این آبزیان باهوش و بازیگوش هر چه زودتر مشخص شود. تاخیر در اعلام علت مرگ دلفین ها باعث شد بازار شایعات داغ شود و هر مسئول و کارشناسی که مرتبط یا غیر مرتبط با موضوع دلفین ها بوده دست به اظهار نظر بزند، به طوری که عده ای آلودگی نفتی و شیمیایی، برخی کشتی های صیادی و عده ای از صاحب نظران سونار (امواج ارسالی از زیر دریایی ها و کشتی ها) را علت تلف شدن دلفین ها در محدوده آبهای هرمزگان اعلام می کنند  .[24]

یک کارشناس بین المللی دلفین شناس اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و حیات وحش که برای بررسی علل مرگ و میر دلفین ها به ایران سفر کرده بود در این خصوص گفته است که هر چند مرگ دلفین ها در سراسر جهان طبیعی است ،ولی مرگ تعداد زیادی از آن ها و به طور دسته جمعی،غیر طبیعی به نظر می رسد و اگر این اتفاق تکرار شود باید با جدیت بیشتری برای پیشگیری از وقوع این مسئله اقدام کرد .به گفته وی بیماری، آلودگی و ... می تواند علت مرگ دلفین ها در سراسر جهان باشد.

در برخی از مواقع انسان ها واقعا سبب مرگ دلفین ها نیستند و عوامل طبیعی باعث مرگ آنها می شود. با توجه به اینکه برخی از کارشناسان، صید و صیادی را علت مرگ دلفین ها اعلام کرده اند ؛ این موضوع علت مرگ دلفین ها در برخی از نقاط جهان شده است  . اما در خصوص دلفین های ایران در آبهای خلیج فارس هنوز محققان و کارشناسان اظهارنظر قطعی در این ارتباط نکرده اند و می بایست پس از تحقیقات تکمیلی نظر  آنها را جویا شد . البته کارشناسان صاحب نظر زمینه مرگ دلفین ها برا اثر آلودگی آب های خلیج فارس را رد کرده اند. به گفته مردم بومی شرق هرمزگان در جاسک علت مرگ این موجودات دوست داشتنی صید صنعتی به صورت «پرساین» است   . احتمال آلودگی نفتی و شیمیایی در مرگ دلفین ها بنابر اظهارات کارشناسان و اهل فن بسیار پایین است . آنها نزدیک ترین احتمال مرگ برای دلفین ها را کشتی های صید صنعتی و تورهای پرساین می دانند  . جالب اینکه در این بین هیچ اثری از مرگ سایر آبزیان دریایی دیده نشده، حتی هیچگونه اثری از مرگ سخت پوستان و سایر رده های دریایی نیز دیده نشده است؛ بنابراین بحث آلودگی نفتی و شیمیایی در تلف شدن دلفین ها رد شده ،چرا که این آلودگی اگر وجود می داشت باید بر زیستگاه دیگر جانوران دریایی نیز تاثیر می گذاشت.

بر روی اجساد و لاشه های دلفین های مرده که در ساحل کشف شده آثار جراحت بر روی اندام هایشان دیده شده که می توان احتمال داد که در اثر برخورد با تورهای صیادی پرساین زخمی شده اند  . تورهای صنعتی پرساین به طور معمول برای صید ماهیان تن استفاده می شود و در اندازه های بزرگ به آب انداخته می شود که اگر این تورها صحیح به آب انداخته شود، ماهیان و یا دیگر آبزیان را صید می کند ، به گونه ای که وقتی یک آبزی در این تورها گیر کند هیچ راه فراری ندارد و در نهایت تلف می شود.

کارشناسان حیات وحش پس از آزمایشات مختلف دریافتند که علت مرگ دلفین ماده پوزه کوتاه در سواحل کالیفرنیا یک ویروس مرموز جدید بوده است. در اکتبر سال 2010 میلادی محققان حیات وحش با مشاهده جسد یک دلفین پوزه کوتاه در سواحل کالیفرنیا و مشاهده جراحت‌های وارده در مجرای تنفسی این جانور تصور کردند که این دلفین به دلیل ابتلا به برونشیت مرده است اما تحقیقات بیشتر نشان داد که عامل مرگ این دلفین یک ویروس ناشناخته بوده است. دانشمندان این عامل بیماری‌زا را «پولیوماویروس دلفینی 1» یا DPYV-1 نامگذاری کردند. اطلاعی از منشا این ویروس وجود ندارند و هنوز مشخص نیست که چه اثراتی می‌تواند روی حیات وحش داشته باشد. به  نظر می‌رسد که این ویروس ارتباط نزدیکی نیز با شیرهای دریایی کالیفرنیایی داشته باشد. با این حال محققان تاکید کردند که موارد دیگری از ابتلای دلفین‌ها به این ویروس مشاهده نشده اما در حال بررسی موارد مشابه ابتلا به این ویروس در سایر گونه‌های جانوری هستند. آنها معتقدند اطلاع از چگونگی گسترش این ویروس برای حفظ گونه‌های در معرض خطر انقراض بسیار مهم است چرا که پستانداران دریایی می‌توانند این ویروس را به سایر جانوران و حتی انسان منتقل کنند.[25]

امداد و نجات پستانداران دریایی

 شبکه امداد و نجات پستانداران دریایی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان توسط معاونت محیط زیست دریایی و با مشارکت انجمن طرح سرزمین راه اندازی خواهد شد. هدف از راه‌اندازی این شبکه ایجاد حساسیت در مردم محلی نسبت به حیات و مرگ پستانداران دریایی و تشکیل تیم های امداد و نجات برای کمک رسانی در زمان به گل نشستن آنها می‌باشد.[26] 

 مدیر انجمن طرح سرزمین، در همايش يك روزه مردم و محيط زيستِ خليج فارس(اردیبهشت ماه 1394) ، به برگزاری کلاس های آموزشی متعدد در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان در خصوص امداد دلفین های به گل نشسته اشاره کرد. در سال 1386 دو مورد به گل نشستن دسته جمعی در سواحل جاسک اتفاق افتاد و با توجه به تجارب جهانی نیاز وجود یک شبکه به گل نشستن در ذهنمان ایجاد شد. ابتدا در سال 1388 شبکه آزمایشی به گل نشستن در جزیره قشم ایجاد گردید و سپس شبکه ملی امداد و نجات پستانداران دریایی با همکاری سازمان محیط زیست در سواحل جنوبی ایران راه اندازی گردید برای راه اندازی این شبکه آموزش هایی در طول سواحل جنوبی ایران از مرز پاکستان تا مرز عراق انجام گردید. این آموزش ها در شهرها و روستاهای حاشیه دریا که ارتباط مستقیم با دریا دارند انجام شد که انجام آن دوسال به طول انجامید.[27]  

زخمی شدن دلفین ها در تمامی موارد منجر به مرگ آنها نمی شود. در برخی موارد ادارات کل محیط زیست و جوامع محلی اقدام به تیمار آنها می کنند. با توجه به مجموعه مسایل پیش آمده برای دلفین ها، دستورالعمل امداد و نجات این پستانداران بوسیله معاونت دریایی تهیه و در حال حاضر زیر چاپ است. این دستورالعمل که در دو بخش و به زبان عمومی و تخصصی نوشته شده، مورد استفاده همزمان جوامع محلی و دانشگاه ها قرار گیرد. در حال حاضر این دستورالعمل با شمارگان 100 هزار نسخه زیر چاپ بوده تا بین جوامع محلی توزیع شود. همه ساله 3 تا 4 کارگاه آموزشی برای امداد و نجات دلفین ها برگزار می شود که در آن حدود 1000 تا 2000 ماهیگیر و ساحل نیشین آموزش می بینند. با توزیع کتاب امداد و نجات پستانداردان دریایی با توجه به ساده بودن متن قسمت نخست این کتاب، امکان آموزش جوامع محلی فراتر از دوره های آموزشی برگزار شده، فراهم خواهد شد.[28]

انجمن طرح سرزمین

انجمن طرح سرزمین در سال 1387 به پیشنهاد یکی از همکاران قدیم خود که در موسسه‌ای در کانادا در زمینه پستانداران دریایی فعالیت می‌کردند، پروژه‌ای تحت عنوان "پروژه حفاظت از پستانداران دریایی در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان" را آغاز نمود. پس از آن در سال 1388 با حمایت مالی MCAF در سال 1388 این شبکه را به صورت آزمایشی در جزیره قشم راه اندازی کرد و در مهر ماه سال 1389 ایجاد شبکه امداد و نجات پستانداران دریایی به صورت ملی توسط سازمان حفاظت محیط زیست در دستور کار قرارگرفت. انجمن طرح سرزمین با توجه به تجارب گذشته خود در این زمینه، به عنوان همکار و مجری این برنامه کار خود را برای حساس سازی مردم محلی و آگاه‌سازی آنها از چگونگی امداد، نجات و حفاظت آغاز نمود.[29]

کمک به پستانداران دریایی به گل نشسته

هر چند این اتفاق در همه دنیا اتفاق می‌افتد و دلیل اصلی آن نیز هنوز مشخص نشده است، اما آمادگی سازمان‌های زیربط در مناطق ساحلی برای برگرداندن برخی از این گونه‌ها که هنوز سالم بوده و توان برگشت به دریا را دارند و همکاری مردم در این مواقع که در همه‌جای دنیا امری متداول است، می‌تواند به حفاظت بیشتر این گونه تحت حمایت کمک کند؛ در غیر این صورت با توجه به تعداد کم این جانواران زیبا که آمار دقیقی هم از آن‌ها موجود نیست، خطر انقراض می‌تواند نسل آن‌ها را تهدید کند.[30]

ارزیابی وضعیت پستانداران دریایی

- در بیشتر موارد یک وال یا دلفین به گل نشسته، بدون کمک،قادر به بازگشت به درون آب نمی باشد. اگر به موردی برخوردید، از زنده بودن آن اطمینان حاصل کنید:  [31]

- به صدای تنفس گوش کنید (دربرخی گونه ها ممکن است فاصله زمانی بین دو نفس 10 تا 15 دقیقه باشد). 

- به حرکت چشم ها دقت کنید.

- اگر حیوان مرده است به مسئولین و پلیس اطلاع دهید و به جسد دست نزنید.

- اگر زنده است بلافاصله بعد از اطلاع به مسئولین برای کمک به حیوان به موارد زیر عمل کنید :

آنچه باید انجام دهید

1. یک وال یا دلفین به گل نشسته حتی در آب و هوای سرد،به شدت در معرض آفتاب سوختگی و گرما زدگی قرار دارد، بنابراین مرطوب و خنک نگهداشتن او با حوله ها و پارچه های خیس و آب، مسئله مرگ و زندگی است.

2. هر چه سریعتر به متخصصین محلی حیات وحش دریایی ( در ایران بعید میدونم باشه !!! ولی به محیط زیست اطلاع بدید لطفا) اطلاع دهید  .

3. پوست حیوان را مرطوب نگهدارید.

4. سایبانی موقتی برای حیوان درست نمایید.

5. باله ها و دم را خنک نگهدارید.

6. ازدحام مردم را دور نگهدارید.

7. تا حد امکان سکوت را رعایت کنید.

8. سعی کنید سطح پشتی حیوان به سمت بالا و سطح شکمی روی زمین باشد.

آنچه نباید انجام دهید

1. ایستادن خیلی نزدیک به دم یا سر حیوان.

2. کشیدن یا فشار دادن باله ها - دم یا سر.

3. پوشاندن حفره های تنفسی.

4. اجازه به ورود شن یا آب به حفره های تنفسی.

5. لمس بیش از اندازه نیاز حیوان.

6 افزودن لوسیون ضد آفتاب (یا هر نوع ماده غیر از آب) به پوست حیوان.

[1]http://forum.vegankind.ir/forum 15/thread 585.html  امداد برای پستاندارن دریایی به گل نشسته،

[2]http://www.hakimemehr.ir/news/  به طور متوسط سالانه 35 دلفین بر اساس حوادث می میرند،

[3]http://www.jamejamonline.ir/newspreview/  رازهای ناشناخته نهنگ‌های خلیج‌فارس،

[4]http://www.plan 4land.org/f-news  پروژه حفاظت از پستانداران دریایی در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان،

[5]http://www.rezaravaei.blogfa.com/9011.aspxیک داستان غم انگیزتکراری،

[6]http://www1.jamejamonline.ir/newstext. مشاهده لاشه دلفين در اثر جلبک قرمز،

[7]http://hamvatansalam.com/news جزر و مد ، علت مرگ دلفین های خور مرکزی،

[8]http://irna.ir/fa/News/ دلفین به گل نشسته درساحل بندرعباس از مرگ نجات یافت،

[9]http://www.iranboom.ir/didehban/khalij-fars , آلودگی و خودکشی مهم‌ترین عوامل این پدیده است

[10] http://www.mehrnews.com/newsبررسی وضعیت گاو دریایی پستاندار کمیاب ودر معرض انقراض آبهای جنوب ایران ،

[11]http://www.jamejamonline.ir/newspreview/ رازهای ناشناخته نهنگ‌های خلیج‌فارس(فرناز حیدری ،جام جم)

[12]http://www.farsnews.com/newstext.پروانه‌های موتور، نهنگی غول‌پیکر را نصف کرد،

[13]http://vista.ir/news مرگ یک قطعه دلفین گوژپشت در ساحل قشم،

[14]http://www.akharinnews.com/ به‌ گل‌ نشستن‌ نهنگ 6 متری‌ در‌ ساحل‌ جاسک،

[15]http://www.parsipet.ir/   لاشه دو پورپویز و یک دلفین در سواحل جاسک هرمزگان مشاهده شد

[16]http://www.tabnak.ir/fa/mobile/newsکشف لاشه نهنگ 15 تنی در جاسک،

[17]http://www.hakimemehr.ir/news/  به طور متوسط سالانه 35 دلفین بر اساس حوادث می میرند،

[18]http://daryanews.ir/news.   سناریوی تکراری مرگ دلفین ها در آبهای هرمزگان،

[19]   http://forum.vegankind.ir/forum15/thread585.html  امداد برای پستاندارن دریایی به گل نشسته،

[20]http://www.mohitzist.ir/fa/content/بررسی پراکنش و جمعیت دلفین گوژپشت در خلیج فارس،  

[21]http://forum.vegankind.ir/forum15/thread585.html  امداد برای پستاندارن دریایی به گل نشسته،

[22]http://forum.vegankind.ir/forum15/thread585.html  امداد برای پستاندارن دریایی به گل نشسته،

[23]http://www.iranboom.ir/didehban/khalij-fars/   آلودگی و خودکشی مهم‌ترین عوامل پدیده به گل نشستن دلفین ها و نهنگ ها

[24]http://daryanews.ir/news.   سناریوی تکراری مرگ دلفین ها در آبهای هرمزگان،

[25]http://www.mohitzist.ir/fa/content/  کشف ویروس مرموز جدید در دلفین به گل نشسته

[26]http://www.plan4land.org/f-news/f-newsview/tabid/ شبکه امداد و نجات پستانداران دریایی راه اندازی خواهد شد،

[27]http://behinshahreman.blogfa.com/post/همایش مردم و محیط زیست خلیج فارس، چهارشنبه شانزدهم اردیبهشت ۱۳۹۴ ،

[28]http://www.hakimemehr.ir/news/  به طور متوسط سالانه 35 دلفین بر اساس حوادث می میرند،

[29]http://www.plan4land.org/f-news  پروژه حفاظت از پستانداران دریایی در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان،

[30]http://www.iranboom.ir/didehban/khalij-fars/   آلودگی و خودکشی مهم‌ترین عوامل پدیده به گل نشستن دلفین ها و نهنگ ها