صاعقه و تلفات حیوانی ناشی از آن - دکتر علی‌صفر ماکنعلی

صاعقه و تلفات حیوانی ناشی از آن

دکتر علی‌صفر ماکنعلی

معاون بهداشتی و پیشگیری سازمان دامپزشکی کشور

مقدمه :

در چند روز گذشته فیلمی دستکاری شده در فضای مجازی با پس زمینه موزیکی غم آلود منتشر شد که اقدامی غیر حرفه ای و احتمالاً سازماندهی شده با هدف تضعیف سطح اعتماد مردم نسبت به نهادها و سازمان های نظارتی حاکمیتی کشور از جمله سازمان دامپزشکی کشور و سازمان ملی استاندارد. در سیستم رصد و پایش رخدادهای بهداشت دام بوده است که البته این هدف با اقدام بموقع اداره کل دامپزشکی استان خراسان رضوی در اعلام سریع علت بیماری ناکام ماند اما واقعیت موضوع این بود که بر اساس بررسی های همه جانبه بعمل آمده توسط سازمان دامپزشکی کشور، در نهم آبان ماه سال جاری شش رأس گاو بدلیل وقوع صاعقه در یکی از گاوداری های کشور در روستایی بنام نقاب واقع در شهرستان خلیل آباد استان خراسان رضوی تلف شده بودند.

در ساعت ٠٠:٣٠ دقیقه بامداد روز نهم آبان ماه سال جاری رخداد بهداشتی در یک گاوداری شيري یازده راسی در روستاي نقاب به اداره دامپزشکی محل گزارش می شود و در ساعت ٧:٣٠ همان روز کارشناس دامپزشکی به همراه كارشناس بيمه به محل دامداري واقع در ضلع شرقي روستا مراجعه و مشاهده گردید که تعداد ٥ رأس گاو شيري و يك راس گوساله از تعداد ١١ راس گاو موجود در این گاوداري بدون اينكه حتي فرصت خروج از سر آخور را داشته باشند، در بين ميله‌هاي آخور تلف شده اند.

پس از جمع آوری اطلاعات در سه محور مکان، روند زمانی و دام های موجود تعداد یك رأس از گاوهاي تلف شده جهت بررسي دقيق‌تر كالبدگشايي شد و پس از انجام کالبدگشایی در محل گاوداری علائم خاص و غيرطبيعي در بافت های حیاتی ( قلب، کلیه، کبد، شش ها) و ساير قسمت های دام کالبد گشایی شده مشاهده نشد و مشخص گردید که تلفات بدلیل صاعقه بوده است. هواشناسی شهرستان نیز طی اطلاعیه‌ای در شب قبل از وقوع حادثه، بروز صاعقه را پیش بینی و هشدارهای لازم را به دامداران داده بود.

اظهار نظرهای غیر کارشناسی توسط افراد غیر متخصص و غیر مرتبط در رابطه با ذرت های دامی که بدلیل عدم انطباق بهداشتی در بنادر استان خوزستان اجازه ترخیص و ورود به خاک سرزمینی را پیدا نکرده بودند زمینه انتشار فیلم تلفات در این گاوداری در فضای مجازی و ارتباط آن با مصرف ذرت های آلوده را فراهم کرده بود.

این روزها بایستی بسیار هوشیار بود و از اظهار نظر های غیر کارشناسی که ممکن است اثرات اجتماعی غیر قابل جبرانی را بر جامعه داشته باشد پرهیز کرد. مزید استحضار، کشور ما سالانه حدود ده میلیون تن ذرت برای تغذیه دام وارد می کند که پس از کنترل اسناد همراه محموله ها و طی مراحل بازرسی، نمونه برداری و انجام آزمایش های بسیار سختگیرانه در صورت انطباق با استانداردهای بهداشتی ملی ترخیص می شوند، از سال 1392 تا حال حاضر بیش از 35 میلیون تن ذرت وارد کشور شده است و از این میزان  مقدار 143 هزار تن بدلیل عدم انطباق با استاندارهای بهداشتی ترخیص نشده اند و در بنادر توقیف و اجازه ترخیص به آنها داده نشده است و یا بعبارتی وارد خاک سرزمینی نشده اند.

 از آنجاییکه یکی از مهمترین اهداف رصد و پایش رخدادهای بهداشتی ارتقاء سطح دانش همکاران می باشد لازم دانستم در قالب آموزش همکاران به روش self-exercise  در رابطه با صاعقه و تلفات حیوانی  ناشی از آن این مطلب را منتشر کنم.

آنچه که ما بعنوان مسئولین کنترل بیماری های دامی در رابطه با صاعقه باید بدانیم :

هنگام طوفان یا حرکت بادهای بزرگ، بار الکتریکی زیادی در ابرها ذخیره می شود و به اصطلاح ابرها باردار می شوند. بدین ترتیب ابر تبدیل به یک منبع انرژی بسیار عظیم می شود که بر فراز آسمان در حرکت است. این ذخیره انرژی آنقدر ادامه پیدا می کند تا ابر از انرژی الکتریکی اشباع شده و در اولین فرصت ممکن ، انرژی خود را تخلیه می کند. معمولا بهترین محل برای این تخلیه زمین است زیرا زمین آنقدر بزرگ است که هرگز از الکتریسیته اشباع نمی شود. بنابراین ابر ابتدا هوای اطراف خود را با ' یونیزه ' کردن مستعد عبور جریان برق کرده، سپس انرژی خود را از میان هوای یونیزه شده عبور داده و در زمین تخلیه می کند. 

صاعقه یکی از قدرتمندترین، خطرناکترین و عجیب ترین پدیده های طبیعی است. پدیده ای با میلیاردها ' وات ' انرژی و اثراتی متعدد و باورنکردنی مانند تولید هزاران درجه حرارت، تولید گازهای مسموم و ایجاد امواج نیرومند. از مهمترین خصوصیات صاعقه  ولتاژ صاعقه، جریان صاعقه، قدرت صاعقه، سرعت صاعقه و دفعات تکرار صاعقه می باشد.  

ولتاژ صاعقه معمولا بین 10 تا 20 میلیون ولت در نوسان است و بعضاً تا 100.000.000 ولت هم افزایش پیدا می کند. بزرگی این رقم را وقتی بهتر درک می کنیم که آن را با برق شهر ( 220 ولت ) مقایسه کنیم. به عبارت دیگر ولتاژ صاعقه آنقدر زیاد است که می تواند بر مقاوت بسیار زیاد ' هوا ' در برابر عبور جریان برق، غلبه کرده و از آن بگذرد.

 جریان صاعقه در حدود 10000 آمپر شدت دارد. اما این مقدار همیشگی نیست و گاه تا 200 هزار آمپر هم می رسد (کنتور منازل مسکونی حداکثر 25 آمپر را از خود عبور می دهد). 

در رابطه با قدرت صاعقه به طور معمول حدود 100 میلیارد وات انرژی تولید می کند و می تواند این مقدار را تا 16000 میلیارد وات نیز بالا ببرد. نیرویی که در هیچ کجای دیگر یافت نمی شود. مشاهدات و محاسبات دقیق سازمان فضایی ایالات متحده آمریکا ( ناسا ) نشان می دهد که تخلیه الکتریکی ابرها معمولاً در مدت زمانی کمتر از چند صدم تا چند هزارم ثانیه رخ می دهند. صاعقه گاه می تواند تا 40 هزار کیلومتر در ثانیه سرعت بگیرد یعنی می تواند تقریباً در یک ثانیه 20 بار مسیر رفت و برگشت تهران - مشهد را طی کند.

صاعقه  و برق زمینی (ولتاژ گام)

برق زمینی یا 'ولتاژ گام' یکی از عواقب خطرناک صاعقه است؛ برق زمینی، جریانی است که پس از وقوع صاعقه، برای لحظاتی در زمین باقی می ماند تا جذب زمین شده یا تبدیل به گرما شود. ولتاژ گام در زمین حرکت می کند اما مسیر حرکت مشخصی ندارد. معمولاً قسمت عمده برق زمینی در اعماق فرو می رود اما اگر سطح زمین مرطوب، دارای بستر سنگی یا پوشید از خاک مناسب یا علفزار باشد، ترجیح می دهد که روی سطح زمین و در جهات مختلف، حرکت کند. این پدیده را ولتاژ گام می نامند زیرا با وارد کردن برق از راه گامهای شخص ( پاهای انسان و دام  ) ، باعث برق گرفتگی او می شود.

ولتاژ گام تا شعاع چندین متر در اطراف محل اصابت صاعقه پراکنده شده و اشخاص و حیواناتی که در مسیر حرکت او قرار گرفته باشند را دچار برق گرفتگی می کند. اینکه ولتاژ گام دقیقاً چقدر برد دارد قابل محاسبه نیست و به میزان رسانایی خاک آن محل بستگی دارد ولی به ندرت دیده شده برق زمینی بیشتر از 50 تا 80  متر در سطح زمین پیش برود. ولتاژ گام مختص صاعقه نیست و در حوادث صنعت برق مانند افتادن کابل های فشار قوی برق بر روی زمین نیز ایجاد می شود. البته به طور حتم ولتاژ گام ناشی از صاعقه بسیار قوی تر است.

صاعقه  و تلفات حیوانی :

عبور الکتریسیته از بدن باعث ایجاد صدمه از طریق چندین مکانیسم انتقال انرژی می شود. با این وجود ، پاتوفیزیولوژی آسیب های الکتریکی به خوبی درک نشده است ، زیرا تعداد زیادی از متغیرها در فرآیندهای آسیب دیدگی شرکت می کنند که نمی توانند اندازه گیری یا محاسبه شوند. در نتیجه ، الگوهای آسیب دیدگی غیرقابل پیش بینی است و در هر مورد تصادف الکتریکی متفاوت است.

در پی رخداد صاعقه که در  شهریور ماه سال  1395 خورشیدی در کشور نروژ به وقوع پیوست، یک گله گوزن شمالی به تعداد  323 راس کشته شدند و از این تلفات، 70 راس گوساله های جوان بودند، آن رخداد به یکی از مرگبارترین تلفات گوزن شمالی که توسط شکارچیان در یک منطقه دور افتاده پیدا شده بودند تبدیل شد تا آن زمان مردم در آن منطقه  همه فکر می کنند که  صاعقه صرفاً باعث مرگ انسان می شود این در حالی است که صاعقه حیوانات را راحت تر از انسان می کشد. بر اساس تحقیقات انجام گرفته در یک مؤسسه تحقیقاتی در کشور استرالیا مشخص گردید که حیوانات از توله سگ گرفته تا بوقلمون های وحشی، فیل، گاو، گوزن و حتی زرافه ها با صاعقه کشته می شوند.

در زمان طوفان و تغییرات جوی حیوانات معمولاً تمایل دارند که کنار هم جمع شوند. اگر صاعقه به درخت یا مکانی که دامها در آنجا جمع می شوند برخورد کند حیواناتی که کنار هم جمع می شوند کشته می شوند. ممکن است علائم رعد و برق بر روی درختان دیده شود اما بر روی حتی پوست اکثر حیوانات تلف شده ممکن است علائمی دیده نشود هر چند ممکن است در بین حیوانات تلف شده یک حیوان با علائم سوختگی بر روی پوست مشاهده شود.

وقتی حیوانات بصورت گروهی کنار هم  هستند، بیشتر توسط جریان الکتریسته  برق زمینی یا ' ولتاژ گام ' کشته می شوند. صاعقه به درخت یا به زمین محلی که حیوانات قرار دارند برخورد می کند. سپس انرژی در امتداد سطح زمین پخش می شود و اگر جایی در نزدیکی آن صاعقه هستند آن را جذب می کنند و شوکه می شوند.

جریان الکتریسته صاعقه از یک پای حیوان بالا می رود و از طرف دیگر حیوانات آسیب پذیرتر هستند زیرا پاهای آنها بیشتر پخش می شود ، بنابراین جریان های زمینی راحت تر در بدن آنها می روند. مهم نیست که آنها لمس می کنند یا دقیقاً چقدر نزدیک هستند، مهم است که همه آنها در منطقه تحت فشار صاعقه قرار داشته باشند.  برق زمینی یا 'ولتاژ گام' چیزی است که مسئول بیشترین مرگ و میر و صدمات صاعقه در حیوانات است.

این برق صاعقه وارد بدن دام  می شود و از سیستم عصبی و اعصاب دام عبور می کند و بخش مهلک و خطرناک صاعقه   این است که این جریان بسیار قوی برق، قلب دام را متوقف می کند و باعث مرگ آن می شود

زمانی که یک حیوان در نزدیکی درخت یا میله آهنی ایستاده است، میله آهنی  یا درخت با صاعقه برخورد می کند و سپس رعد و برق از درخت و یا میله آهنی به حیوان می پرد به این اتفاق فلاش جانبی می گویند . فلاش جانبی معمولاً یک یا تعداد کمی از حیوانات را می کشد، نه تعداد زیادی از آنها را . همچنین چیزی به نام 'رسانش دیواره' وجود دارد، که وقتی چیزی به دیوار وصل می شود یک اتصال مستقیم به یک سیم خارج است. بنابراین اگر سیم بیرون زده شود، رعد و برق سیم را دنبال می کنید و می تواند باعث  شوکه شدن و مرگ  شود. با توجه به تصاویر دریافتی از تلفات شش رأس گاو در روستای نقاب به احتمال بسیار زیاد تلفات نتیجه یک فرآیند ترکیبی از برق زمینی یا ولتاژ گام و رسانش دیواره حاصل از صاعقه بوده است

تصاویر تلفات حیوانی بدلیل صاعقه

تلفات ناشی از صاعقه در گاوهایی که در زمان صاعقه کنار فنس فلزی قرار گرفته بودند.

تلفات گاو در زمان صاعقه که زیر درخت جمع شده بودند

تلفات 60 راس گاو جمع شده زیر درخت  در کشور شیلی بعلت صاعقه

تلفات شش راس گاو در خراسان رضوی  بدلیل صاعقه که همگی در تماس با  نرده فلزی قرار داشتند.

تلفات 323 راس گوزن شمالی در کشور نروژ  بدلیل صاعقه

هیجدهم آبان ماه سال 1398 خورشیدی

منبع: روابط عمومی سازمان دامپزشکی کشور