رییس سازمان دامپزشکی کشور نباید خود را صرفا متولی بخش اجرا بداند. ایشان از نظر سازمان بهداشت جهانی دام نماینده سرویس دامپزشکی ایران شامل بخش اجرا، آموزش، تحقیقات و بخش خصوصی است و می‌تواند اصلاحات عمیق و پایداری را در همه بخش‌ها ایجاد نماید ...
سخنی با رئیس جدید سازمان دامپزشکی درخصوص راهبرد آینده دامپزشکی کشور
دکتر بهمن عابدی کیاسری
استادیار ویروس‌شناسی دانشگاه تهران
به یاد دارم از روز بیستم مهرماه تا چهارم آبان ۱۳۹۸ هیاتی از خبرگان و کارشناسان ارشد دامپزشکی سازمان بهداشت جهانی دام (WOAH) به دعوت رسمی رئیس وقت سازمان دکتر علیرضا رفیعی‌پور که مجددا در هفته‌های گشته سکاندار این سازمان شده است، برای ارزیابی عملکرد و خدمات دامپزشکی کشور اعم از بخش دولتی، بخش خصوصی، آموزش و تحقیقات در ایران به سر بردند. در آن زمان رئیس سازمان دامپزشکی ایران با اکثریت آرا مجمع عمومی سازمان بهداشت جهانی دام در اجلاس پاریس، به عنوان دبیر منطقه آسیا و اقیانوسیه WOAH هم انتخاب شده بود. این فرصت بزرگی برای کشور فراهم نموده بود تا ساختار و عملکرد دامپزشکی کشور در چارجوب استانداردهای WOAH آنالیز و ارزیابی گردد. برگزاری اجلاس منطقه‌ای اکو و اجلاس بین‌المللی هم‌اندیشی ریشه‌کنی بیماری تب برفکی در شیراز با شرکت کمیته تب برفکی اتحادیه اروپا و آزمایشگاه پربرایت انگلستان نیز در متن این رویکرد راهبردی سازمان اتفاق افتاده بود.
اما فرصت ادامه کار به دلایلی که مجال بحث آن در این نوشتار نیست، توسط وزیر وقت جهاد کشاورزی از رئیس وقت سازمان گرفته شد و متاسفانه سازمان بهداشت جهانی دام نیز جایگاه دبیری منطقه آسیا و اقیانوسیه را به دلیل انتخاباتی بودن فرایند این مسئولیت از دامپزشکی ایران سلب نمود. امروز که مجددا جناب آقای دکتر علیرضا رفیعی‌پور سکاندار این سازمان حیاتی کشور شده است، شایسته است قبل از شروع هر کاری، در ادامه کاری که خود ایشان آغازگر آن بودند، برنامه راهبردی سازمان را با نگاه به همه عوامل، تجربیات، ظرفیت‌ها و مشکلات و نیز گزارش جامع آنالیز و ارزیابی خدمات دامپزشکی ایران توسط کارشناسان خبره WOAH تدوین و همه ظرفیت و توان دامپزشکی کشور را برای اجرای آن به کار بسته و وزارت محترم جهاد کشاورزی و دولت محترم را متعهد به حمایت از آن نمایند. قطعا دامپزشکی کشور صرفا با اداره و حفظ وضع موجود، در مسیر تضعیف شدن و از دست دادن اختیارات و ماموریت‌ها و ظرفیت فنی خود حرکت خواهد کرد. ضروری است که هر کشور اهمیت نقش و مسئولیت‌های خدمات دامپزشکی خود را بپذیرد و منابع انسانی و مالی لازم برای انجام مسئولیت‌های آنها را فراهم آورد. در این نوشتار تلاش نمودم تا برخی از مهمترین نکات مورد نیاز در راهبرد آینده دامپزشکی کشور را با کمک دانش اندک و تجربیات خود در جلسات اتحادیه اروپا، سازمان فائو، WOAH، سازمان دامپزشکی، موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی و دانشگاه تهران پیشنهاد نمایم.
۱. توسعه اقتدار و قابلیت فنی
اقتدار سرویس‌های دامپزشکی در دنیا اولین و بدیهی‌ترین شرط در موفقیت اجرای ماموریت‌های قانونی آنهاست. این اقتدار حاصل دو مقوله مهم «قابلیت فنی» و «استقلال» است. در بعد قابلیت فنی، نکات مهمی مطرح است که قابل توجه است.
برنامه‌های مبارزه با بیماریهای دام و طیور باید بر اساس آخرین یافته‌های ملی و مقررات و برنامه‌های بین‌المللی توسعه و به روز رسانی شوند. سازمان دامپزشکی کشور باید از گام کنترل بیماری‌ها به گام ریشه‌کنی بیماری‌ها برسد که این مهم نیازمند تدوین برنامه جامع عملیاتی با در نظر گرفتن شرایط بومی و داخلی کشور و راهنماها و استانداردهای سازمان بهداشت جهانی دام است. باید برای کنترل و مبارزه با بیماری‌ها، برنامه‌های ملی به روز شده داشت. پایداری کلی شبکه آزمایشگاهی کشور باید ارزیابی شود و حداقل یک آزمایشگاه مرکزی باید از طرف سازمان بهداشت جهانی دام و یا مراکز مورد تایید آن اعتباربخشی شود. الزامات بهداشتی واردات IHR برای واردات کالاها باید بر اساس تجزیه و تحلیل ریسک باشد. این الزامات باید مبتنی بر استانداردها و مقررات بهداشتی سازمان بهداشت جهانی دام و شرایط بومی کشور تنظیم و به صورت مرتب بازنگری شوند. ایستگاه‌های قرنطینه باید با استانداردهای بین‌المللی همخوانی داشته باشند و پروتکل‌هایی با کشورهای همسایه برای کاهش نقل و انتقالات غیرقانونی دام تنظیم شود. سیستم شناسایی ملی باید اجرا شده و از آن برای اهداف نظارت و کنترل بیماری‌ها استفاده شود. برنامه‌ای واضح با مراحلی مشخص و مسئولیت‌های تعریف‌شده برای اجرای فرآیند شناسایی حیوانات ایجاد شود. برنامه‌های نظارت فعال باید مجدداً ارزیابی و به‌روز شوند. نظارت فعال گسترده بر بیماری‌ها، عفونت‌ها و مخاطرات مهم باید بر اساس تحلیل ریسک انجام شود. همچنین باید تمامی خطرات ممکن، مانند بیماریهای جدید یا تهدیدهای زیستی شناسایی شود و برنامه‌های آمادگی اضطراری توسعه یابد.
برنامه ملی نظارت جامع بر باقیمانده‌ها در تمامی محصولات حیوانی بر اساس تحلیل ریسک برای مصرف داخلی یا صادراتی پیاده‌سازی شود. برنامه نظارت بر مقاومت میکروبی (AMR) تدوین و اجرا شود و به‌طور منظم توسط سازمان دامپزشکی بازرسی، بررسی و به‌روزرسانی شود. این برنامه می‌تواند استفاده منطقی از داروهای دامپزشکی را بهبود بخشد تا خطرات باقیمانده داروها و توسعه مقاومت کاهش یابد. قوانین جامع رفاه حیوانات نیاز به توسعه دارد و یک برنامه گام‌به‌گام برای اجرای آن باید شکل گیرد.
۲. استقلال فنی
توانایی سازمان دامپزشکی برای انجام وظایف خود با استقلال و بدون تأثیرات تجاری، مالی، سلسله مراتبی و سیاسی نامناسب که ممکن است تصمیمات فنی را به نحوی که برخلاف مقررات WOAH و قوانین دامپزشکی کشور باشد، تحت تأثیر قرار دهد، حائز اهمیت است. تصمیمات فنی باید بر اساس سطح بالایی از شواهد علمی اتخاذ شود که هم از نظر ملی مرتبط و هم از نظر بین‌المللی معتبر باشد و به‌طور نامناسبی برای تأمین ملاحظات غیرعلمی تغییر نکند.
سطح پرداخت حقوق به دامپزشکان دولتی باید کافی باشد به طوری که دامپزشکان دولتی به انجام مشاغل اضافی ترغیب نشوند. سطح صلاحیت‌های کارکنان، زنجیره فرماندهی، تفویض اختیارات، رویه‌ها، دستورالعمل‌ها و مقررات از جمله عواملی هستند که استقلال فنی را پشتیبانی می‌کنند. پرداخت حقوق توسط شرکتهای خصوصی به دامپزشکانی که بازرسی ها را انجام می دهند، می‌تواند استقلال فنی آنها را در فعالیت‌های روزانه تحت تأثیر قرار دهد. باید حقوق مناسب برای کارکنان دامپزشکی پرداخت شود تا با افزایش هزینه‌های زندگی هماهنگ باشد.
۳. توسعه دسترسی به بازارها
توسعه همکاری‌های بین‌المللی برای توسعه بازار و صادرات امری ضروری است. تعداد توافق‌نامه‌های بین‌المللی با کشورهای مختلف برای حمایت از تجارت باید افزایش یابد. ذینفعان در بخش صنعتی باید از تغییرات در وضعیت بیماری‌ها، مقررات و اقدامات بهداشتی به طور منظم آگاه شوند و فرایند صدور گواهینامه مطابق با استانداردهای بین‌المللی باشد. اجرای فرایند دسته‌بندی کشتارگاه‌های طیور بر اساس معیارهای خاصی از جمله استانداردهای بین‌المللی برای تسهیل صادرات پیگیری شود.
نیاز به تسهیل روند تدوین قوانین جدید و اجرای قوانین و مقررات موجود وجود دارد. یکی از مأموریتهای WOAH در زمینه قوانین بازبینی، به‌روزرسانی و آماده‌سازی قوانین است که سازمان دامپزشکی باید به‌طور فعال‌تری در جلسات بازنگری و اظهار نظر در مورد پیش‌نویس استانداردهای سازمان‌های بین‌المللی مرتبط شرکت کند. برای اهداف صادراتی، نیاز است که وضعیت بهداشتی حیوانات به‌طور کارآمدتری از طریق اجرای مؤثرتر و ارزیابی برنامه‌های ملی کنترل بیماریهای حیوانی بهبود یابد.
۴. هماهنگی‌های خارج سازمانی (رویکرد One Health)
توانایی سازمان دامپزشکی برای هماهنگ کردن منابع و فعالیت‌های خود در تمام سطوح با سایر مراجع دولتی که مسئولیت‌هایی در حوزه دامپزشکی دارند، به‌منظور اجرای تمام فعالیت‌های ملی مرتبط با کدهای WOAH، به‌ویژه آن‌هایی که تحت نظارت مستقیم رئیس دامپزشکی نیستند امری حیاتی است. مراجع مربوط شامل وزارتخانه‌های دیگر و مقامات ذی‌صلاح، مانند بخشهای دولتی در بهداشت عمومی (مانند زئونوزها، ایمنی غذایی، تنظیم دارو و مقاومت ضد میکروبی)، محیط زیست (مانند سلامت حیات وحش)، گمرک و پلیس مرزی (مانند امنیت مرزی)، دفاع/اطلاعات (مانند تهدیدات زیستی)، یا شهرداری‌ها/شوراهای محلی (مانند کشتارگاه‌های محلی، کنترل سگ‌ها) هستند. مکانیزم‌های هماهنگی خارجی رسمی با رویه‌ها یا توافق‌نامه‌های واضح در سطح ملی برای اکثر فعالیت‌ها (مانند One Health) نیاز است و اینها باید به‌طور یکنواخت در سراسر کشور، از جمله در سطح استانی اجرا شود.
۵. تعامل با ذینفعان
روش‌های سیستماتیک برای آماده‌سازی، تأثیرگذاری، ثبت و اطلاع‌رسانی (داخلی و خارجی) درباره جلسات داخلی، بین‌المللی و منطقه‌ای توسعه یابد. سازمان دامپزشکی ایران باید روش‌هایی برای ساده‌سازی فرآیندهای صدور مجوز توسعه دهد تا فرآیند خصوصی‌سازی را بهبود بخشد. متولیان باید در تعریف و ارزیابی برنامه‌های آموزشی دامپزشکان و سایر رده‌های دامپزشکی و تنظیم آنها بر اساس استانداردهای بین‌المللی فعال‌تر عمل کنند.
۶. اجرای قوانین
سازمان دامپزشکی باید توانایی کافی برای اجرای قوانین دامپزشکی در تمام سطوح را داشته باشد. علاوه بر این، این سازمان امکان واگذاری فعالیت‌ها در ارتباط با اجرای قوانین دامپزشکی را داشته باشد. از طرف دیگر، ذینفعان باید در اجرای قوانین همکاری کنند و به موفقیت اجرای آن کمک کنند. قدرت و قابلیت سازمان برای فعالیت در هماهنگی قوانین دامپزشکی ملی و اقدامات بهداشتی با استانداردهای بین‌المللی و/یا دستورالعمل‌ها یا راهنماهای منطقه‌ای مرتبط می‌تواند چشم‌انداز خوبی را برای ارتقای سطح مقررات بهداشتی در کشور و منطقه ارائه دهد.
۷. توسعه کیفی منابع انسانی
توجه به ارتقای کیفی منابع انسانی حائز اهمیت است. ارتقاء سالانه کارکنان باید بر اساس شایستگی، خلاقیت، آموزش، مهارت‌های آموزشی و ارتباطی انجام شود. در بخش خصوصی، تراکم دامپزشکان در شهرهای بزرگ باید کم شده و تمایل به کار در مناطق دورافتاده بیشتر گردد. نظارت بر فعالیت دامپزشکان و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی باید بیشتر شده و همیشه تحت رویه‌های دقیق انجام شود. آموزش‌های حین خدمت در یک برنامه جامع هر سال برای بخش خصوصی و دولتی تعریف و اجرا و انتصابات باید بر اساس شایستگی اعمال شود.
در حوزه دامپزشکی، ارزیابی نیازهای نیروی انسانی در خدمات دامپزشکی عمومی در سطوح ستادی و استانی باید انجام شود تا نیازهای میان‌مدت و بلندمدت دامپزشکان شناسایی شود و تفویض بیشتر فعالیت‌ها به دامپزشکان خصوصی مورد بررسی قرار گیرد. هنوز فعالیت‌های زیادی وجود دارد که توسط دولت انجام میشود و می‌توان آنها را واگذار کرد.
درصد زنان در سازمان دامپزشکی کشور در سطوح کارشناسی، مدیریتی و رهبری باید افزایش یابد. در حال حاضر این نسبت در سطح استانی و شهرستانی متغیر است و در اکثر موارد کمتر از سطح ستادی است. برنامه منابع انسانی (HR) سالانه‌ای باید وجود داشته باشد که نیازها و منابع سال‌های آتی را به‌عنوان پایه‌ای برای سازماندهی استخدام‌ها ارزیابی کند.
۸. بودجه
علاوه بر مبتنی کردن بودجه بر دستیابی به اهداف خاص و اولویت‌بندی برنامه‌ها، به ویژه با در نظر گرفتن تحریم‌ها، استفاده از بودجه عملیاتی بر اساس تحلیل ریسک و هزینه-فایده و منابع موجود را باید در نظر گرفت. افزایش میزان منابع برای شرایط اضطراری با توجه به روند بیماریهای نوظهور و نوپدید و بیماریهای فرامرزی نیز امری اجتناب‌ناپذیر است.
۹. کاهش تعداد دانشکده‌ها و دانشجویان
نگاهی به آمار تعداد دانشکده‌های دامپزشکی در کشورهای توسعه‌یافته در مقایسه با اندازه صنعت دام و طیور آنها و مقایسه با کشورمان نشان از رشد بی‌برنامه تعداد این دانشکده‌ها دارد. کاهش حداقل یک‌چهارم تعداد دانشکده‌ها و دانشجویان جدیدالورود ضروری است.
تعداد فارغ‌التحصیلان باید بر اساس نیاز کشور تنظیم شود تا از کاهش کیفیت خدمات دامپزشکی در راستای توسعه بخش خصوصی جلوگیری شود. سازمان دامپزشکی باید اطمینان حاصل کند که برنامه‌های آموزشی دامپزشکی در دانشگاه‌های دولتی و خصوصی به طور منظم بر اساس استانداردهای بین‌المللی به‌روزرسانی می‌شوند و موضوعات خاصی مانند ارزیابی خطر، مدل‌سازی بیماری‌ها و رفاه حیوانات در برنامه‌های درسی گنجانده شود.
۱۰. توسعه تحقیقات و فناوری‌های دامپزشکی
امروزه بدون توجه به مؤلفه مهم تحقیقات و توسعه فناوری، امکان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای کنترل و ریشه‌کنی بیماری‌ها وجود ندارد. اگر به یک قرن پیش هم برگردیم، می‌بینیم در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی با رخداد بیماری طاعون گاوی در کشور، مجلس شورای ملی سابق برای مبارزه، کنترل و ریشه‌کنی بیماری مبادرت به تصویب مصوبه قانونی برای تاسیس موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی کرد و پس از عملکرد درخشان این موسسه، برای مبارزه و ریشه‌کنی بقیه بیماری‌ها نیز این موسسه را در مواد ۱۸ و ۱۹ سازمان تحقیقات کشاورزی ملزم به ادامه فعالیت در حوزه بیماریهای دام و طیور نمود. امروزه دستگاه متولی مبارزه با بیماریهای دام، طیور و آبزیان یعنی سازمان دامپزشکی باید عملکرد این موسسه را ارزیابی و آنالیز نموده و راهکارهای لازم را برای نزدیکی بیشتر این موسسه و همراهی نزدیک و دوشادوش با سازمان دامپزشکی کشور برای ماموریت‌های مبارزه با بیماریهای دامی به عمل آورد. توسعه زیرساخت‌های تولیدی دانش‌بنیان در عرصه دارو، واکسن، سرم، مکمل‌ها، کیت‌های تشخیصی، تجهیزات دامپزشکی و سایر فراورده‌های بیولوژیک امری ضروری و سرنوشت‌ساز است. در عین حال برنامه‌ریزی لازم برای احیای زیرساخت‌های فنی و آزمایشگاهی سازمان در گلمکان مشهد و دوک مازندران برای توسعه تحقیقات و فناوری با مدل‌های جدید همکاری با بخش خصوصی امری اجتناب‌ناپذیر است.
رییس سازمان دامپزشکی کشور نباید خود را صرفا متولی بخش اجرا بداند. ایشان از نظر سازمان بهداشت جهانی دام نماینده سرویس دامپزشکی ایران شامل بخش اجرا، آموزش، تحقیقات و بخش خصوصی است و می‌تواند اصلاحات عمیق و پایداری را در همه بخش‌ها ایجاد نماید تا کل سرویس دامپزشکی هماهنگ، توسعه یافته، پایدار و پاسخگو در خدمت منافع ملی کشور باشند.
سربلندی، اقتدار و استقلال سازمان دامپزشکی کشور را برای خدمت به این مرز و بوم عزیز آرزو دارم.
جناب دکتر عالی بود . همین که دست به قلم شدید از دانشگاهی که ساکت است و سری دوزی مقاله برای ارتقا را دارد مشارکت نمودید جای قدردانی دارد . 
ارائه نظرات فنی و مدیریتی توسط همکارانی که با ساختار سازمان دامپزشکی آشنایی داشته و بعضاً دارای تجربه کاری در بخش های مختلف آن هستند ؛ اقدام ارزشمندی است که اخیراً در قالب چند نوشتار در سایت حکیم مهر منتشر گردیده که چنانچه توسط تیم جدید مدیریتی سازمان دامپزشکی مورد توجه قرار گرفته و یا حداقل یکبار خوانده شود ؛ می تواند منشاء اثر قرار گیرد. تشکیل یک هسته کاری در سازمان در این ارتباط و بررسی و آنالیز پیشنهادات و اولویت بندی آنها جهت اجرا غایت آرزویی است که می توانیم داشته باشیم. نوشتار جنابعالی حاوی نکات ارزشمندی است که ارزش بارها خواندن را دارد و در بسیاری موارد امکان پیگیری جهت اجرا را دارد. ممکن است با دیدی بدبینانه موارد پیشنهادی را بلندپروازانه بدانیم و خارج از ظرفیت اجرا بر اساس منابع در اختیار سازمان ولیکن چنانچه در دوره های مدیریتی سازمان هر یک از مدیران پیشین خود را ملزم به اجرای آن می دانستند وضعیت سازمان بسیار بهتر از آنی بود که امروز شاهدش هستیم.
بیان مواردی خارج از مسئولیت از سوی مدیران سازمان و تلاش جهت اجرایی نمودن آن ؛ آفت بزرگی است که گریبان سازمان را گرفته و حرکتی دورانی است که نتیجه آن از پیش مشخص است. بهره مندی از دانش و تجربه کارشناسان زبده با سابقه بالای خدمتی و تلفیق آن با نیروی جوانی ؛ افکار بدیع و آشنا با ابزارهای روز کارمندان جدیدالاستخدام به پیشرفت و تعالی سازمانی کمک شایانی خواهد نمود. گرفتار شدن در کوره راههای تکرار و تکرار و تکیه بر کلیشه ها ؛ وضعیت را از آنچه که هست نیز بدتر خواهد نمود.
آیا گوشی شنوا برای پیشنهادات ؛ دانش لازم برای درک واقعیت و اراده ای مصمم برای تغییر در مسیر پیشرفت وجود دارد !؟
آینده نه چندان دور پاسخمان را خواهد داد و امیدوارم عکس العمل مان در آن زمان رضایت و حال خوب باشد نه افسوس و حسرت ... !!