اعلام شیوع گسترده تب برفکی در برخی از فضاهای مجازی لزوماً با واقعیت انطباق ندارد/ صرف مشاهده علائم مشابه توسط افراد، دلیلی برای تأیید تب برفکی نیست

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی:‌ در روزگاری که بحران‌های بهداشتی و تهدیدات امنیت غذایی بیش از هر زمان دیگری ذهن جامعه را درگیر کرده، نقش سازمان دامپزشکی کشور در خط مقدم حفظ سلامت دام، طیور و در نهایت انسان‌ها، پررنگ‌تر از همیشه شده است. از شیوع تب برفکی گرفته تا خطر آنفلوانزای فوق‌حاد پرندگان، از تب مالت (بروسلوز) که سلامت عمومی را نشانه رفته‌اند تا پدیده قاچاق دام و ساختارهای سنتی پرورش دام که چالش‌های اجرایی را دوچندان کرده‌اند، سازمان دامپزشکی درگیر کارزاری بی‌وقفه است؛ کارزاری که حفظ امنیت غذایی، سلامت جمعیت دامی و پیشگیری از انتقال بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان را هدف قرار داده است.

در گفت‌وگویی بی‌واسطه با «دکتر سید سعید حسینی» معاون بهداشتی و پیشگیری سازمان دامپزشکی کشور، با نگاهی جامع به اولویت‌های این نهاد پرداخته‌ایم؛ از اصلاح ساختارهای سنتی تا راه‌اندازی پروژه‌های ملی واکسیناسیون فراگیر، از تقویت نظام مراقبت و پایش بیماری‌ها تا جلب مشارکت بین‌بخشی برای تحقق مفهوم «سلامت واحد» (One Health). دکتر حسینی با اشاره به آمار دقیق، ضمن رد برخی ادعاها در فضای مجازی، بر مستندسازی علمی و آزمایشگاهی تاکید می‌کند و از کاهش ۴۲ درصدی کانون‌های تب برفکی، افت چشمگیر شیوع بروسلوز، و رشد بی‌سابقه جوجه‌ریزی در کشور به‌عنوان شاخص‌هایی از کنترل موفق بیماری‌ها یاد می‌کند.

این مصاحبه، نه تنها گزارشی از وضعیت موجود در حوزه بهداشت دام و فرآورده‌های خام دامی‌ست، بلکه نقشه راهی برای آینده‌ای سالم‌تر است؛ آینده‌ای که در آن، واکسیناسیون هدفمند، تقویت نظارت فنی، و مشارکت هوشمندانه بخش خصوصی و نهادهای حاکمیتی، پایه‌های سلامت پایدار جامعه را تشکیل می‌دهند.

حکیم مهر: آقای دکتر حسینی، لطفاً کمی در مورد سوابق حرفه‌ای خودتان برای ما بفرمایید.

بنده فارغ‌التحصیل دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران هستم و ۲۷ سال سابقه فعالیت حرفه‌ای دارم. در این مدت، مسئولیت‌هایی از جمله رئیس ادارات دامپزشکی شهرستان‌های اراک و خمین به مدت ۸ سال، معاونت سلامت اداره کل دامپزشکی استان مرکزی به مدت یک سال، مدیرکل دامپزشکی استان مرکزی به مدت نزدیک به هشت سال، و همچنین مدیرکلی دفاتر دارو و درمان، فناوری اطلاعات و ارتباطات و تحول اداری سازمان دامپزشکی کشور را به مدت دو و نیم سال بر عهده داشته‌ام.

حکیم مهر: در جایگاه جدید، اولویت‌های کاری شما شامل چه مواردی خواهد بود؟

مهم‌ترین رویکرد من، دانش‌محوری در حوزه فعالیت‌ها، عملگرایی و توجه بیش از پیش به موضوعات فنی و تخصصی است. همچنین استفاده از نظرات متخصصان، دانشگاهیان و کارشناسان مجرب در تصمیم‌سازی‌ها، بهره‌گیری از پیشنهادات و حتی انتقادات تشکل‌ها، انجمن‌ها و اتحادیه‌های مرتبط با دام، طیور و صنایع وابسته، از دیگر اولویت‌های کاری من خواهد بود.

اصلاح و تدوین دستورالعمل‌های کاربردی، شفاف و راهگشا منطبق با اسناد بالادستی، ضوابط و مقررات (ملی-بین‌المللی) و برنامه‌ریزی برای روش‌های کارآمد در پیشگیری و کنترل بیماری‌های دام و طیور متناسب با الگوهای جهانی، منطقه‌ای و ملی نیز در دستور کار قرار دارد. علاوه بر این، تقویت پایش مستمر و سیستم مراقبت از بیماری‌ها (Surveillance) و توجه جدی‌تر به بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان مانند بروسلوز، سل و هاری و همکاری با دستگاه‌هایی مانند وزارت بهداشت، وزارت کشور و سازمان برنامه و بودجه در راستای تحقق مفهوم «سلامت واحد» (One Health) نیز از اولویت‌های مهم ماست.

حکیم مهر: ایمنی غذایی چه جایگاهی در برنامه‌های شما دارد؟

ایمنی غذایی یکی از مؤلفه‌های مهم توسعه‌یافتگی و از اجزای سلامت واحد (One Health) است. سازمان دامپزشکی بر اساس قانون مصوب سال ۱۳۵۰، وظایف مشخصی در حوزه مراکز پرورش و نگهداری دام‌ها، واحدهای تهیه، تولید، نگهداری و توزیع فراورده‌های خام دامی دارد. به همین دلیل، نظارت بر بهداشت و سلامت این فراورده‌ها به‌ویژه در مراکز تولیدی، با رویکرد پیاده‌سازی سامانه‌های بهداشتی نظیر GAP،HACCP و GIP، و همچنین تقویت برنامه ملی پایش باقی‌مانده‌های دارو، سموم و فلزات سنگین، در اولویت جدی ما قرار دارد.

یکی از موانع اجرای مؤثر مقررات بهداشتی و قرنطینه‌ای، ساختار سنتی و غیربهداشتی برخی واحدهای پرورش دام است که موجب کاهش اثربخشی عملیات پیشگیری و کنترل بیماری‌ها می‌شود. بنابراین باید با مشارکت سایر دستگاه‌های ذی‌ربط و استفاده از ظرفیت‌های قانونی، به‌ویژه در حوزه صدور مجوزها و پروانه‌های بهداشتی، به سمت تأسیس واحدهای مدرن و استاندارد حرکت کنیم.

حکیم مهر: در حوزه آبزی‌پروری چه برنامه‌هایی مدنظر دارید؟

ایران از نظر تولید آبزیان و فراورده‌های شیلاتی جایگاه قابل قبولی دارد. در حال حاضر رتبه اول تولید ماهیان سردآبی آب شیرین، رتبه هفتم ماهیان گرم‌آبی، رتبه سوم تولید خاویار و رتبه دهم تولید میگو در دنیا را داراست، و از نظر رشد، در صدر هستیم. برای توسعه صادرات و انطباق با استانداردهای بین‌المللی، لازم است با اجرای طرح‌های پژوهشی، بهداشتی و تولید بر اساس اصول GMP، اقدامات اساسی صورت گیرد. این اقدامات باید با همکاری دستگاه‌های مرتبط و بهره‌برداران عملیاتی شود.

حکیم مهر: در زمینه کنترل بیماری‌ها و قاچاق دام چه اقدامات مدنظر شماست؟

یکی از محورهای مهم کاری ما، پیگیری قانونی برای جلوگیری از جابه‌جایی بدون ضابطه دام و مقابله با پدیده شوم قاچاق، به‌ویژه در مناطق مرزی است. همچنین تقویت قرنطینه‌های مرزی و بین‌استانی برای پیشگیری از شیوع و انتشار بیماری‌های واگیردار دامی بسیار ضروری است. گذشته از این مساله، استمرار و تقویت برنامه‌های ملی پایش باقی‌مانده‌های سموم، داروها، هورمون‌ها، فلزات سنگین و سایر آلاینده‌ها در فراورده‌های خام دامی نیز جزو اولویت‌های اساسی ماست.

حکیم مهر: مهم‌ترین چالش‌هایی که در مسیر فعالیت‌های شما قرار دارد، چه مواردی هستند؟

سازمان دامپزشکی نقش بسیار مهمی در امنیت غذایی (Food Security) و سلامت یا ایمنی غذایی (Food Safety) آحاد جامعه دارد. بنابراین، هر عاملی که مانع اجرای وظایف ذاتی سازمان شود، می‌تواند بر امنیت غذایی، بهداشت و سلامت عمومی جامعه تأثیرگذار باشد.

در حال حاضر با چالش‌هایی مواجه هستیم که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به وجود واحدهای سنتی و روستایی پرورش دام که اجرای مقررات امنیت زیستی (Biosecurity) در آن‌ها یا عملاً غیرممکن است یا به‌سختی و به‌صورت ناقص انجام می‌شود، اشاره کرد. این موضوع اثربخشی عملیات مایه‌کوبی و ایمن‌سازی جمعیت دامی را به‌شدت کاهش می‌دهد. همچنین جابه‌جایی دام‌ها بدون ضابطه و نظارت قانونی، وجود میادین عرضه دام بدون مجوز و غیر بهداشتی، قاچاق دام و ورود دام‌های بدون هویت از کشورهای اطراف، که معمولاً از وضعیت بهداشتی مناسبی برخوردار نیستند، فعالیت برخی کشتارگاه‌های سنتی و غیر بهداشتی در بعضی شهرستان‌ها، با وجود تلاش‌هایی که برای ساماندهی این بخش صورت گرفته است و کمبود نیروی انسانی، به‌ویژه در بخش مبارزه با بیماری‌های دامی از دیگر چالش‌های اساسی محسوب می‌شوند.

حکیم مهر: در راستای حمایت از بخش‌های خصوصی دامپزشکی، چه برنامه‌هایی در نظر دارید؟

با توجه به گستردگی وظایف سازمان دامپزشکی و تأکید قوانین بر واگذاری خدمات تصدی‌گری به بخش خصوصی، حمایت از این بخش از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بخش عمده‌ای از وظایف دامپزشکی توسط همکاران بخش خصوصی انجام می‌شود و ما حمایت و پشتیبانی از این عزیزان را وظیفه خود می‌دانیم.

از توان بخش خصوصی در حوزه‌های مختلفی مانند مبارزه با بیماری‌های دام و طیور، تشخیص و درمان، و همچنین در سپردن مسئولیت فنی و بهداشتی واحدهای تولید، نگهداری، حمل‌ونقل و عرضه دام و فرآورده‌های خام دامی استفاده می‌کنیم. این همکاری نقش بسیار مؤثری در ارتقای بهداشت عمومی و سلامت دام و فرآورده‌های دامی دارد.

حکیم مهر: آقای دکتر، با توجه به ارتباطی که با دامپزشکان مختلف داریم، گزارش می‌شود که تعداد کانون‌های بیماری تب برفکی بیشتر از آن چیزی است که به شکل رسمی اعلام می‌شود. نظر شما در این خصوص چیست؟

بیماری تب برفکی یکی از بیماری‌های بسیار مهم و استراتژیک در صنعت پرورش دام است. اگر اقدامات پیشگیرانه و کنترلی به درستی انجام نشود، می‌تواند خسارات جدی به امنیت سرمایه‌گذاری در این بخش وارد کند و جمعیت دامی را به خطر بیندازد. این بیماری همواره یکی از اولویت‌های اصلی سازمان دامپزشکی بوده و در حال حاضر نیز در صدر اولویت‌های ما در بخش بیماری‌های واگیردار دامی قرار دارد.

ما این بیماری را یک بیماری بومی کشور می‌دانیم که سال‌هاست در کشور وجود دارد. گاهی بر اساس شرایط خاص، تعداد کانون‌ها افزایش پیدا می‌کند و در برخی مواقع نیز بیماری فروکش می‌کند. اخیراً در برخی از فضاهای مجازی اعلام شده که شیوع بیماری گسترده شده، اما این گزارش‌ها لزوماً با واقعیت انطباق ندارند.

در سازمان، بر اساس گزارش‌هایی که از سامانه‌های ثبت اطلاعات و بررسی‌های آزمایشگاهی به‌دست می‌آید، می‌توانیم به‌صورت مستند درباره وضعیت بیماری اظهار نظر کنیم. صرف مشاهده علائم مشابه توسط افراد، دلیلی برای تأیید تب برفکی نیست؛ این تشخیص باید مبتنی بر نمونه‌برداری، بررسی‌های میدانی کارشناسان و پاسخ آزمایشگاهی باشد.

طبق آمار رسمی، در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲، شاهد کاهش ۴۲ درصدی در تعداد کانون‌های تب برفکی بودیم. میزان ابتلا در جمعیت دام سبک و سنگین فقط سه صدم درصد بوده و میزان تلفات نیز بسیار ناچیز و در حدود پنج هزارم درصد بوده است.

همچنین بد نیست بدانیم که بیماری در کشورهای اطراف ما مانند عراق، پاکستان، ترکیه و حتی برخی کشورهای اروپایی نظیر آلمان، پرتغال، رومانی و اسلوونی نیز دیده شده است. در آلمان، پس از ۳۸ سال، طی چند ماه گذشته یک کانون بیماری مشاهده شده. این نشان می‌دهد که تب برفکی یک بیماری فراگیر است و با توجه به وضعیت قرنطینه‌ای و بهداشتی مرزها، در صورت بی‌توجهی می‌تواند از کشورهای همسایه وارد شود و شیوع یابد.

حکیم مهر: دقیقاً چه اقداماتی برای کنترل و پیشگیری از تب برفکی انجام می‌دهید؟

مهم‌ترین ابزار ما برای مقابله با این بیماری، عملیات مایه‌کوبی (واکسیناسیون) به موقع و مؤثر است. علاوه بر این، کنترل ترددها و جابجایی دام، اجرای قرنطینه و رعایت اصول امنیت زیستی در واحدهای دامپروری از دیگر اقدامات اساسی در این حوزه هستند.

ما باید از مجموعه این اقدامات به‌صورت هم‌زمان بهره ببریم تا بتوانیم بیماری را کنترل و در سطح کشور محدود کنیم. همان‌طور که اشاره شد، چون این بیماری بومی کشور است، وجود برخی موارد ابتلا غیرقابل‌انکار است، اما هدف ما این است که با تدابیر دقیق، جلوی گسترش آن را بگیریم.

حکیم مهر: وضعیت واکسیناسیون این بیماری چگونه است؟ آیا در تأمین واکسن مشکلی وجود دارد؟

خوشبختانه در تأمین واکسن بیماری تب برفکی هیچ مشکلی نداریم. عمده واکسن‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرند، تولید داخل هستند، اما در کنار آن واکسن‌های وارداتی نیز داریم که سویه‌های جدا شده از ویروس بیماری، از جمله سویه O/SA/2018 را پوشش می‌دهند. این واکسن‌ها از نظر ایمنی‌زایی مؤثر هستند و خوشبختانه در حال حاضر بیماری تحت کنترل است و مسئله خاصی وجود ندارد.

حکیم مهر: وضعیت بیماری بروسلوز (تب مالت) در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه برنامه‌هایی برای کنترل آن دارید؟

بیماری بروسلوز یکی از بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان و از بیماری‌های بسیار مهم در حوزه بهداشت عمومی است. اگرچه در بین بیماری‌های واگیر دام، تب برفکی اولویت اول ماست، اما در میان بیماری‌های مشترک، بروسلوز یا همان تب مالت در صدر اولویت‌ها قرار دارد.

این بیماری به دلیل تأثیر مستقیمی که بر سلامت مردم دارد، از اهمیت زیادی برخوردار است و سازمان دامپزشکی کشور وظایف مشخص و مهمی در زمینه پیشگیری و کنترل آن دارد.

اگر بخواهیم نگاهی آماری داشته باشیم، در سال ۱۴۰۳، تعداد کانون‌های مثبت بیماری بروسلوز ۴۳۶ مورد بوده، در حالی که این رقم در سال ۱۴۰۲، ۵۷۳ مورد بوده است. بنابراین شاهد کاهش ۲۳ درصدی در تعداد کانون‌های بیماری در سال گذشته هستیم.

حکیم مهر: سیاست سازمان دامپزشکی برای مقابله با این بیماری چیست؟

برای کنترل بروسلوز در دام سنگین، همچنان سیاست «واکسیناسیون، تست و کشتار» را دنبال می‌کنیم. اما آنچه در دام سبک اهمیت زیادی دارد و تا پیش از این کمتر به آن پرداخته شده، موضوع واکسیناسیون فراگیر است.

برنامه‌ای که سازمان دامپزشکی در این خصوص طراحی کرده، یک پروژه ۵ ساله تحت عنوان "Mass Vaccination" یا واکسیناسیون فراگیر دام سبک است. بر اساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته و تأمین اعتبارات، امسال این طرح در ۱۰ استان کشور اجرا خواهد شد. هدف این است که طی پنج سال، تمام جمعیت دامی حساس در دام سبک تحت پوشش واکسیناسیون قرار بگیرند. در فاز اول، برنامه‌ریزی شده تا ۳۵ میلیون دُز واکسن "فول دوز Rev1" مورد استفاده قرار گیرد.

حکیم مهر: آیا تجربه‌ای در این زمینه داشته‌اید که نشان دهد این برنامه مؤثر خواهد بود؟

بله، ما در استان همدان به‌صورت پایلوت این طرح را اجرا کردیم. همدان از استان‌هایی بود که میزان ابتلای انسانی به تب مالت در آن بالا بود. با همکاری دانشگاه علوم پزشکی، دستگاه‌های مرتبط و هماهنگی بین بخشی، واکسیناسیون فراگیر را انجام دادیم.

نتیجه بسیار امیدوارکننده بود: بر اساس آماری که معاونت بهداشت وزارت بهداشت به سازمان دامپزشکی اعلام کرده، موارد انسانی ابتلا به تب مالت در استان همدان ۴۰ درصد کاهش یافته است. یعنی تعداد موارد از ۱۱۰ نفر به ۷۹ نفر در هر صد هزار نفر کاهش پیدا کرده است. این آمار رسمی وزارت بهداشت است و نشان‌دهنده موفقیت‌آمیز بودن این طرح در کاهش ابتلای انسانی است.

حکیم مهر: علاوه بر تب مالت، وضعیت سایر بیماری‌های دامی چطور است؟

خوشبختانه در سایر بیماری‌های دامی هم وضعیت خوبی داریم. به‌عنوان مثال، در مورد بیماری‌های PPR و لمپی‌اسکین (LSD) طبق آمار و ارقام، کانون‌های بیماری از سه‌رقمی به دورقمی کاهش یافته‌اند. ان‌شاءالله با ادامه برنامه‌های پیشگیرانه، شرایط بهتر هم خواهد شد.

حکیم مهر: آیا تغییر خاصی در زمینه واکسیناسیون یا روش‌های کنترل بیماری آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در برنامه شما هست؟

بیماری آنفلوانزای فوق حاد پرندگان یکی از بیماری‌های بسیار مهم در صنعت طیور است که در بسیاری از کشورها، از جمله آمریکا، کانون‌های متعددی از آن دیده می‌شود. در کشور ما نیز توجه ویژه‌ای به این بیماری شده، چراکه تاثیر مستقیمی بر امنیت غذایی و اقتصاد مرغداران دارد.

اما برخلاف برخی صحبت‌هایی که در فضای مجازی مطرح می‌شود، باید به یک نکته مهم اشاره کنم: در سال ۱۴۰۳، میزان جوجه‌ریزی در کشور رکورد زده است. بیش از یک میلیارد و ۷۵۰ میلیون جوجه‌ریزی داشتیم که این آمار نشان‌دهنده وضعیت آرام و قابل قبول از نظر بهداشتی است. اگر کانون‌های بیماری آنفلوانزا به شکل گسترده وجود داشت، قطعا چنین عددی ثبت نمی‌شد، چراکه با بروز بیماری، واحدهای درگیر معدوم شده و محدودیت جوجه‌ریزی ایجاد می‌شود.

حکیم مهر: در سال گذشته وضعیت کانون‌های بیماری چگونه بوده؟

خوشبختانه در سال ۱۴۰۳ هیچ کانونی از آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در واحدهای صنعتی ثبت نشده است. در مجموع هم بیماری‌های ویروسی طیور نسبت به سال ۱۴۰۲، ۱۸ درصد کاهش داشته‌اند که آمار بسیار خوبی است.

حکیم مهر: چه اقداماتی برای پیشگیری از بیماری در سطح کشور انجام داده‌اید؟

اقدامات ما در زمینه مراقبت و پیشگیری بسیار گسترده بوده است: ۶۳ هزار مورد مراقبت فعال در واحدهای مرغداری صنعتی، ۱۱۰ هزار مورد نمونه‌برداری سرمی و مولکولی برای تشخیص دقیق، ۷۷ هزار نمونه‌برداری مولکولی ویژه و همچنین در طیور بومی و روستایی نیز از ۳ هزار واحد روستایی، ۲۸۵ هزار نمونه برداشت شده است. این‌ها همه نشان می‌دهد که پایش و مراقبت مستمر و هدفمند برای کنترل بیماری انجام شده و بر اوضاع کاملاً اشراف داریم.

حکیم مهر: وضعیت واکسیناسیون این بیماری به چه صورت است؟

واکسیناسیون طیور تخم‌گذار، مرغ مادر و پولت‌ها یکی از مهم‌ترین ابزارهای ما برای کنترل این بیماری است. اگرچه نمی‌خواهیم همه موفقیت را صرفاً به حساب واکسن بگذاریم، اما بدون شک نقش مهمی در کاهش بیماری داشته است.

ما پیش‌بینی کرده بودیم که تا پایان سال ۱۴۰۳ حدود ۱۴۵ میلیون دُز واکسن مصرف شود، اما در نهایت بیش از ۱۷۰ میلیون دُز مصرف شد، که نشان‌دهنده عملکرد بالاتر از انتظار در حوزه واکسیناسیون است.

در کنار این، اجرای دقیق دستورالعمل‌های امنیت زیستی، بهداشت و قرنطینه، همراهی مرغداران و ارتقاء آگاهی آن‌ها نیز بسیار مؤثر بوده است. خوشبختانه در سال‌های اخیر، تجربه مرغداران بالا رفته و همکاری بین مجموعه‌های مختلف باعث شده از تکرار بحران‌های چند سال گذشته در زمینه آنفلوانزا جلوگیری شود.

حکیم مهر: آیا نگرانی خاصی برای آینده وجود دارد؟

در حال حاضر، وضعیت بیماری آنفلوانزای فوق حاد تحت کنترل است و هیچ مشکلی در سطح کشور نداریم. البته همچنان مراقبت و آمادگی ما ادامه خواهد داشت تا از بروز احتمالی بیماری جلوگیری شود. امیدواریم این روند مثبت تداوم داشته باشد.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.