نگاهی به سند ملی امنیت غذایی از منظر دامپزشکی و سلامت غذا - دکتر سید حسین حسن‌زاده

نگاهی به سند ملی امنیت غذایی از منظر دامپزشکی و سلامت غذا

دکتر سید حسین حسن‌زاده

پژوهشگر آینده‌پژوهی سلامت و امنیت غذایی

hassanzadehmirhossein@gmail.com

برابر اخبار منتشر شده، موضوع سند ملی امنیت غذایی برای چندمین‌بار در دستور جلسه شورای راهبردی تحقیقات، آموزش و ترویج دامپزشکی قرار گرفته است (اینجا). برگزاری این جلسه تخصصی در سازمان دامپزشکی موجب شد تا بخشهای مرتبط با دامپزشکی و سلامت غذا از مقاله «نقد نظری و تحلیل محتوایی سند ملی امنیت غذایی از منظر حکمرانی» را که در  همایش ملی الگوی حکمرانی علم و فناوری ارائه شده است تقدیم کنم.

مصوبه سند ملی دانش‌بنيان امنیت غذایی که در جلسه 881 مورخ 1402/02/12 شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌تصویب رسیده برای اجرا به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ شده است. در مقدمه این سند آمده است:  امنیت غذایی زیربنای امنیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور است و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق فرد و جامعه محسوب می‌شود. همچنین حقوق نسل‌های آینده از طریق حفاظت از منابع پایه تولید و بهره‌برداری پایدار از این منابع مدنظر قرار می‌گیرد.

با اینکه غذای روزمره انسان از دوبخش گیاهی و جانوری تشکیل شده است اما رویکرد غالب در سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی، نگاه از منظر غذاهای با منشا گیاهی است به طوری‌که آثار و پیامدهای این نوع نگاه در گفتمان جاری سند کاملا به چشم می‌خورد. به‌عنوان مثال در بخش تعاریف اختصاصی اشاره‌ای به مفهوم دام نشده و در پی آن در مفهوم تلفات نیز اساسا به مفهوم تلفات دامی، سقط جنین، افت تولید ناشی از بیماری‌ها و غیره توجهی نشده است. برابر تعریف سند، تلفات به مقدار ازدست‌رفته ماده غذایی پس از مرحلۀ تولید در مزرعه در مراحل انتقال، انبارداری، فرآوری و توزیع در خرده‌فروشی، تلفات گفته می‌شود. این در حالی است که تلفات دامی در اثر بیماری‌ها، سقط جنین، افت تولید ناشی از بیماری‌ها و سایر عوامل مدیریتی در حین دوره پرورش رخ می‌دهد نه پس از مرحله تولید و در مراحل انتقال و غیره. فلسفه وجودی یک سازمان تخصصی مانند سازمان دامپزشکی کشور نیز در همین راستا ارزیابی می‌شود. پرواضح است که این نقص از نگاه حاکم بر سند که مفهوم غذا بیشتر از منظر منابع گیاهی مدنظر تدوین‌کننده بوده است ناشی می‌شود. با توجه به اینکه اساسا ماموریت سازمان دامپزشکی کشور مبارزه با تلفات و افت تولیدات دامی و سلامت غذاست بنابراین با این تعریف، رسالت دامپزشکی کاملا نادیده گرفته شده است. همچنین این نگاه موجب شده است تلفات ناشی از حوادث غیرمترقبه، بلایای طبیعی و غیرطبیعی و تغییرات اقلیمی در تولید غذا نادیده گرفته شود. آثار این نوع نگاه را در تعریف محصول گواهی‌شده هم می‌بینیم. برابر تعاریف متن سند، محصول گواهی‌شده محصولی است که در آن باقیمانده سموم، آفت‌کش‌ها و عناصر سنگین و آلاینده از حد مجاز پایین‌تر است و از نظر تغذیه‌ای به اندازه کافی حاوی عناصر غذایی برای سلامت انسان و دام است. تسلط نگاه گیاه‌محور به مقوله غذا موجب شده است در تعریف محصول گواهی‌شده  به باقیمانده‌های دارویی و در راس آن‌ها آنتی‌بیوتیک‌ها اشاره‌ای نشود. در همین راستا در ماده 4 اهداف نیز که  لزوم به صفر رساندن باقیمانده‌ها در 10 سال آینده هدف‌گذاری شده است اشاره‌ای به باقیمانده‌های دارویی نشده است. نمونه دیگر تسلط این رویکرد را می‌توان در ذکر سموم دفع آفات مشاهده کرد. با اینکه در متن سند به سموم دفع آفات نباتی اشاره شده است ولی از سموم دامپزشکی سخنی به میان نیامده است.

به نظر می‌رسد در تعریف برخی مفاهیم دیگر نیز اصلاحاتی باید انجام شود. به عنوان مثال در متن سند استفاده از واژه دام معادل چهارپایان در نظر گرفته شده است. این امر باعث شده در کنار آن از واژگانی همچون طیور، آبزیان و زنبور عسل نیز استفاده شود. این در حالی است که دام در تعریف قانون سازمان دامپزشکی شامل تمام انواع حیوانات خشکی‌زی و آب‌زی است. بنابراین استفاده غیرشفاف از واژه دام، طیور و آبزیان ایجاب می‌کند در بخش تعاریف کلمه «دام» تعریف شود.  

در موضوعات تخصصی نیز لزوم شفاف‌سازی تعاریف احساس می‌شود. به‌عنوان مثال در فصل  اقدامات ملی، حمایت از توسعه سرمایه‌گذاری زیربنایی در انواع شهرک‌های کشاورزی و تسهیل صدور مجوزها پیش‌بینی شده است. ضمن اینکه در این بند نیز تسلط نگاه گیاه‌محور به موضوع غذا به چشم می‌خورد با توجه به تجربیات قبلی و لزوم لحاظ ملاحظات سلامت‌محور در تاسیس شهرک‌های دامپروری لازم است این شهرک‌ها با ملاحظات خاص خود و جدای از شهرک‌های کشاورزی تعریف شوند. چرا که در صورت تاسیس شهرک‌های دامپروری بدون رعایت اصول امنیت زیستی و مدیریت واحد با بندهای دیگر همین سند از جمله لزوم کاهش تلفات و ضایعات دچار تناقض می‌شود.

از سوی دیگر انتظار می‌رود پرداختن به موضوعات مختلف در سراسر متن سند ملی امنیت غذایی با توجه به وزن آن‌ها در تامین امنیت غذایی کشور باشد. به عنوان مثال اشاره به جلوگیری از بیماری‌های ویروسی قرنطینه‌ای جدید زنبور عسل در بخش اقدامات ملی رکن فراهمی غذا بدون اشاره به بیماری‌های قرنطینه‌ای سایر حیوانات اعم از چهارپایان، طیور و آبزیان که نقش به مراتب موثرتری از عسل در تامین امنیت غذایی دارند محل سوال است! همچنین اشاره تدوین‌کننده سند صرفا به بیماری‌های ویروسی و غفلت از سایر عوامل بیماری‌زا نیز خود محل سوال جدی است. می‌توان گفت این تنها بندی از سند ملی است که به یک عامل بیماری‌زا اشاره کرده است. مجموع این مطالب ایجاب می‌کند اسناد پشتیبان و دلایل گنجاندن چنین مطالبی در متن سند منتشر شوند تا مورد بررسی اهل پژوهش قرار گیرد.

در بخش موضوعات نوپدید لازم است با یک نگاه سیستمیک تمام ابعاد موضوع سنجیده شود. به عنوان مثال در این سند امکان‌سازی تولید گوشت مصنوعی، تولید پروتئین‌های میکروبی، شبه‌کازئین‌های میکروبی (جایگزین لبنیات) و غیره با رعایت ملاحظات مربوط به سلامت غذا و محیط زیست پیش‌بینی شده است. با توجه به اینکه تاکنون مطالعات اساسی پیرامون ملاحظات شرعی مصرف پروتئین‌های جایگزین به عمل نیامده است لذا لازم است این ملاحظات به متن سند افزوده شوند. غیر از بحث تولید لازم است به بحث مصرف این پروتئین‌ها هم توجه ویژه مبذول شود.

موارد یادشده گزیده‌ای از نقدهای وارده به سند ملی امنیت غذایی از حیث دامپزشکی و سلامت غذا هستند که انتظار می‌رود در نسخه جدید این سند با لحاظ سایر اصلاحات و پیشنهادهایی که در مقاله  نقد نظری و تحلیل محتوایی سند ملی امنیت غذایی از منظر حکمرانی عنوان شده است مورد بازبینی و بازنگری قرار گیرد.