لوکوز انزوتیک گاوی؛ اهمیت، شیوع جهانی، استراتژی‌های کنترل و راهکارهای پیشنهادی برای ایران - دکتر محمدرضا شعله‌پاش

لوکوز انزوتیک گاوی (Enzootic bovine leukosis; BLV/EBL)

اهمیت، شیوع جهانی، استراتژی‌های کنترل و راهکارهای پیشنهادی برای ایران

دکتر محمدرضا شعله‌پاش

 رئیس گروه مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی کشور

مقدمه

بیماری لوکوز انزوتیک گاوی (Enzootic Bovine Leukosis) (EBL) بیماری ویروسی ناشی از ویروس لوسمی گاوی (BLV) است که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بیماری‌های عفونی در گله‌های شیری شناخته می‌شود. این بیماری با ایجاد لنفوسیتوز پایدار (Persistent Lymphocytosis) و در درصد کمی از موارد با بروز لنفوسارکوم (Lymphosarcoma)، سبب تحمیل خسارات اقتصادی قابل‌توجهی به صنعت دامپروری می‌شود. با وجود اینکه اغلب دام‌های آلوده بدون علامت باقی می‌مانند، اما پیامدهای بیماری شامل کاهش تولید شیر، افزایش نرخ حذف زودرس، هزینه‌های درمانی و کاهش طول عمر اقتصادی دام، اهمیت کنترل آن را دوچندان می‌کند.

برنامه کامل پایش، کنترل و کاهش لوکوز انزوتیک گاوی در سال ۱۴۰۱ توسط دفتر بهداشت و مدیریت بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی کشور تهیه و جهت اجرا در گله‌های گاو شیری صنعتی کشور به کلیه ادارات کل دامپزشکی استان‌ها ارسال گردیده است. در این مطلب تلاش شده به‌اختصار اهمیت کنترل بیماری مورد تأکید قرار گیرد.

1. اهمیت بالینی و اقتصادی

·         علائم بالینی: حدود ۷۰٪ دام‌های آلوده بدون علامت بالینی هستند؛ حدود ۳۰٪ دچار لنفوسیتوز پایدار و کمتر از ۵٪ موارد به لنفوسارکوم منجر می‌شوند.

·         خسارات اقتصادی: شامل کاهش تولید شیر، افزایش حذف زودرس، کاهش باروری، هزینه‌های درمان و محدودیت‌های صادراتی محصولات لبنی می باشد.

·         نقش فوق‌انتشاردهندگان (Super-shedders): گروه کوچکی از دام‌ها با بار ویروسی بالا (High Proviral Load)، عامل اصلی انتشار ویروس در گله هستند. شناسایی و حذف این دام‌ها می‌تواند طی چند چرخه شش‌ماهه، سرعت شیوع بیماری را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد.

2. شیوع جهانی و الگوهای پراکنش

2.1 تصویر کلی (2019–2023):

• کشورهای عاری: بیشتر کشورهای اروپایی از طریق برنامه‌های "آزمایش و کشتار " (Test & Slaughter) موفق به ریشه‌کنی شده‌اند.
• کشورهای با شیوع بالا:شامل آمریکا، کانادا، آرژانتین، برزیل، ژاپن و بخش‌هایی از آسیا می باشد.

2.2 نمونه‌ای از آمار شیوع در کشورهای مختلف:

  (مطالعه ۲۰۱۲ در ایران (در ۱۰ استان، شیوع BLV را ۳۲.۸٪ گزارش کرده است.

  مطالعه دیگری در استان‌های خراسان رضوی و شمالی گزارش کرده که از ۴۲۹ گاو، ۲۵.۴٪ سرم‌مثبت بودند؛ این میزان در استان‌ها و با افزایش سن و اندازه گله افزایش قابل‌توجهی دارد.

3. روش های انتقال

·         استفاده مشترک از سرنگ و وسایل جراحی یا معاینه.

·         تغذیه گوساله‌ها با شیر یا آغوز آلوده.

·         به احتمال ضعیف انتقال توسط حشرات خونخوار.

4. اقدامات کنترلی جهانی

·         آزمایش و کشتار: حذف دام‌های آلوده، رویکرد اصلی کشورهای اروپایی می باشد.

·         حذف هدفمند Super-shedders :کاهش سریع شیوع بدون حذف همه دام‌های مثبت.

·         بیوسکیوریتی (Biosecurity) :شامل استفاده از وسایل یکبار مصرف، ضدعفونی مستمر و جداسازی گوساله‌ها.

·         پایش مداوم: نمونه‌گیری و ثبت نتایج هر شش ماه یکبار.

5.  داده‌های سرمی و PVL (نمونه مطالعاتی)

جدول زیر خلاصه‌ای از داده‌های سرمی و وضعیت PVL (Proviral Load) در یک مطالعه پایش دام‌های مبتلا یا مشکوک به BLV است. هر ردیف بیانگر یک شاخص پایش اپیدمیولوژیک است:

6.  مراحل پیشنهاد شده برای کنترل BLV در گله‌های صنعتی:

ü       ارزیابی اولیه: نمونه‌گیری و تست ELISA از گاوهای ≥۲۴ ماه. جهت شناسایی دامهایی که بیشترین احتمال آلودگی و انتقال ویروس را دارند.

ü       شناسایی مثبت‌ها: تأیید با AGID یا PCR، جهت افزایش دقت تشخیص و جلوگیری از نتایج مثبت یا منفی کاذب.

ü       حذف یا جداسازی: به‌ویژه دام‌هایی با بار پروویروسی بالا. جهت کاهش منبع اصلی انتقال ویروس به سایر دام‌های گله.

ü       پایش پیوسته: تکرار آزمایش هر ۶ ماه. جهت ردیابی آلودگی‌های جدید و پایش اثربخشی اقدامات کنترلی.

ü       بیوسکیوریتی: آموزش کارکنان و اجرای دقیق ضدعفونی و جداسازی. جهت جلوگیری از انتقال مکانیکی ویروس توسط ابزار، تجهیزات یا نیروی انسانی

ü       گزارش‌دهی: ثبت موارد در سامانه پایش و مراقبت و GIS، جهت ایجاد بانک اطلاعاتی برای تصمیم‌گیری سریع و تحلیل اپیدمیولوژیک.

ü       اعطای گواهی وضعیت گله: برای صادرات یا فروش دام. جهت افزایش اعتماد خریداران و تسهیل تجارت دام عاری از BLV.

7. پیشنهادات اجرایی برای ایران

·         پایش ملی هماهنگ: نمونه‌گیری هدفمند از گله‌های صنعتی و استفاده از ELISA به همراه PCR تأییدی .

·         حذف هدفمند: تمرکز بر دام‌های با بار ویروسی بالا.

·         تقویت بیوسکیوریتی: الزام به وسایل یکبار مصرف و قرنطینه دام‌های جدید.

·         آموزش دامداران: اطلاع‌رسانی درباره خسارات اقتصادی و روش‌های پیشگیری.

·         بهره گیری از سامانه GIS :ثبت و ردیابی موارد برای تصمیم‌گیری سریع.

·         داده‌محوری و تعامل بین‌المللی: جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها برای تطبیق و همسویی پروتکل‌ها با تجارب موفق جهانی.

8 . تجارب داخلی ایران

با عنایت به اهمیت و الزام عاری بودن گله‌های شیری برای تأمین شیر خام کارخانجات صادرکننده محصولات لبنی، پروتکل کنترل لوکوز در گاوداری‌های صنعتی کشور به‌صورت خودکنترلی به اجرا درآمده است. بر اساس مستندات ارسالی برای ما، برخی از این دامداری‌ها شامل:

  استان تهران: چالتاسیون، تلیسه اصل جهان، حاج محمدعلی، تلیسه نمونه، سپه‌پور، سپهان، عزیزی و آزاده.

  استان اصفهان: فضیل و گلدشت.

  استان قزوین: افق قلعه پارسیان و آوین دشت.

  استان کرمانشاه: شرکت فرخی روانسر و شیر و دام کنگاور.

  استان آذربایجان غربی: کشت و صنعت و دامپروری پگاه سلماس.

این موارد نشان‌دهنده شکل‌گیری یک روند مثبت در زمینه اجرای پروتکل‌های کنترلی در دامداری‌های کشور است و امید می‌رود سایر واحدهای دامداری و دامپروری نیز در آینده نزدیک به این روند بپیوندند.