حکیم مهر - صفحه گفتگوی روزنامه جام جم مورخ 17 بهمن ماه 88 به گفتگو با دکتر عباسعلی مطلبی رئیس مؤسسه تحقیقات شیلات ایران اختصاص داشته است که در اینجا بازخوانی می گردد :
«می‌گویند ما سهم شایسته خود را از تولید خاویار به عنوان یکی از محصولات راهبردی از دست داده‌ایم. این یک برداشت اشتباه است، چراکه همچنان نیمی از حجم خاویار استخراج شده از خزر به آب‌های مجاور سواحل ایران اختصاص دارد. تنها مساله‌ای که کمتر به آن توجه می‌شود این است که تولید خاویار طبیعی یا وحشی تحت تاثیر عوامل تخریبی طی چند ساله اخیر کم شده است که این عامل را نباید به پای ضعف عملکرد حوزه شیلات نوشت... .»
وقتی دکتر عباسعلی مطلبی، رئیس موسسه تحقیقات شیلات ایران با لحنی پرهیجان این جملات را به زبان می‌آورد و از تحقیقات، مطالعات و اقدامات انجام شده توسط موسسه تحقیقات شیلات به منظور حفظ، احیا و برگرداندن ذخایر ارزشمند طبیعی دریای خزر و نیز آب‌های جنوبی کشور می‌گفت، شکی برایمان باقی نماند که وی تمام دانش تخصصی و امکانات مجموعه تحت مدیریتش را برای تحقق اهداف فوق معطوف کرده است. حال این‌که تا چه اندازه به رسالت مجموعه تحقیقاتی شیلات جامه عمل پوشانده است را باید در کل عوامل موثر در موفقیت یا عدم موفقیت این‌گونه اقدامات حمایتی زیست‌محیطی دید. شنیدن چالش‌های پیش‌روی حفظ گونه‌های بی‌نظیر آبی این سرزمین از زبان دکتر مطلبی برایتان جالب خواهد بود.
آیا مسوولیت بررسی روی آلاینده‌های آب‌های شمالی و جنوبی کشور که یکی از چالش‌های عمده ما در این آب‌هاست به عهده موسسه تحقیقات شیلات است؟
اصولا تحقیقات در زمینه حفاظت از ذخایر آبزیان با هدف احیا و حفظ زیستگاه‌های مصنوعی و طبیعی و در صورت لزوم طراحی زیستگاه‌های مصنوعی و مطالعه گسترده روی آلاینده‌های نفتی و صنعتی و بعضا فاضلاب‌های صنعتی و البته ارائه راهکارهای مقابله با این آلاینده به منظور حفظ محیط زیست و سلامت آبزیان در کنار تحقیقات در زمینه بیولوژی و اکولوژی آبزیان با هدف افزایش بهره‌وری و تولید، از مجموعه فعالیت‌های ماست. در کنار این اقدامات، بخشی از تحقیقات موسسه ما به تکثیر، پرورش، اصلاح نژاد ژنتیکی گونه‌ها، بهداشت، بیماری‌ها، بیوتکنولوژی و فرآوری محصولات شیلاتی اختصاص دارد.
مدیریت و کنترل صید بی‌رویه و قاچاق آبزیان چطور؟
مسوولیت ارزیابی ذخایر آبزیان، شیوه برداشت از آنها، ابزار و زمان صید هم جزو مسوولیت‌های این موسسه است. در این زمینه، اطلاعات مربوط را در اختیار سازمان‌های بهره‌برداری (شیلات، دامپزشکی و محیط زیست) قرار می‌دهیم. به علاوه از آنجا که ما دارای اکوسیستم‌های مشترک آبی با دیگر کشورها هستیم یکی از محورهای مهم تحقیقات‌مان بررسی‌های مشترک به منظور ارزیابی ذخایر و برآورد آنها و تعیین میزان برداشت مجاز از این ذخایر و مقابله با تهدیدات بیولوژیک است.
با نگاه به افق 1404 چه ضرورت‌های تازه‌ای در چرخه تولید آبزیان و آبزی‌پروری کشور مطرح می‌شود؟
با نگاه به افق 1404 هفت برنامه راهبردی محصولی را در حوزه شیلات آبزیان تدوین و توسط وزیر جهاد کشاورزی وقت برای اجرا ابلاغ کردیم. با نگاه به این موضوع و باتوجه به استعدادها و امکانات فراوانی که در کشور ما برای بحث افزایش تولید آبزیان وجود دارد پیش‌بینی می‌شود ما در نگاه برنامه 10 ساله به تولیدی حدود 2 میلیون تن انواع آبزیان در کشور برسیم. بعلاوه پیش‌بینی می‌شود به دنبال بهره‌برداری از آبزیان اقتصادی در منابع آب‌های عمومی و سرزمینی به تکنیک صید و برداشت ذخایر 2 میلیون تنی از انواع این آبزیان دسترسی پیدا کنیم. به این ترتیب می‌توان سالانه به 150 تا 200 هزار تن از این‌گونه‌ها برای خودکفایی در تامین پودر ماهی مورد نیاز کشور یا تولید گونه‌های جدیدی چون ماهی مرکب، ماهی یال اسبی، ساردین و یا صدف‌های جلبک و گیاهان دریایی دست یافت.
در همین جا به تولید وانامی که صنعت تولید میگوی کشور را از نابودی نجات داد هم اشاره‌ای داشته باشید.
وانامی گونه جدیدی از میگو بود که تحولی جدی در این صنعت در مبارزه و مقابله با بیماری لکه سفید که از سال 1380 بتدریج تمامی مزارع میگوی کشور را به تعطیلی کشاند پدید آورد. خوشبختانه ما به بیوتکنیک تکثیر و پرورش این‌گونه مقاوم نسبت به این بیماری یا همان وانامی دسترسی پیدا کردیم و اکنون در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر 4 هزار هکتار پرورش میگو داریم و پیش‌بینی می‌کنیم در سال‌های بعدی این رقم به 200 هزار هکتار نیز برسد.
به عوامل تهدید در آب‌های شمالی (خزر) و جنوبی (خلیج‌فارس و عمان) اشاره کردید. حال بپردازید به این‌که تاکنون برای مقابله با این تهدیدات چه کرده‌اید؟
یکی از بحث‌های ما در روند مقابله با این تهدیدات، هشدار و اطلاع‌رسانی در ارتباط با عوامل تهدید با توجه به مطالبات و تحقیقات گسترده و میزان تاثیر آنها در کاهش ذخایر و تخریب زیستگاه‌ها بوده و از اقدامات عملی ما هم شناسایی آلاینده‌های ارائه روش‌های کنترل و مواجهه با اینهاست. مثلا در مورد آلاینده‌های صنعتی، پروتکل مربوط را در اختیار شرکت‌های گاز، نفت و پتروشیمی قرار داده‌ایم.
بعلاوه در حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی، تکنیکی با عنوان زیستگاه‌های طبیعی ارائه کردیمو سازمان‌هایی طراحی شدند که در موقعیت مناسب زیر دریا قرار می‌گیرند و پناهگاهی می‌شوند برای تکثیر و زاد و ولد آبزیان. در عین حال تکنیک‌ها و روش‌های صید مجاز را ارائه کردیم.
علی‌رغم این امکانات، واقعیات تلخی هم همچنان وجود دارند که یکی از عمده‌ترین آنها، کاهش جایگاه ما از سهم تولید و عرضه یکی از مرغوب‌ترین انواع خاویار دنیاست. بماند که ما مساعدت چندانی هم در مشارکت‌های منطقه‌ای در دریای خزر نداشته‌ایم و در بسیاری موارد حتی موفق به کسب سهم شایسته خود از این آب‌ها نیز نشده‌ایم.
تصور شما و بسیاری از مردم، یک برداشت نادرست است. هم‌اکنون در بازار جهانی از 5 کشور حاشیه خزر 90 تن خاویار استخراج می‌شود که 5/41 تن آن به ایران اختصاص دارد. دقیقا به همین میزان یعنی حدود 50درصد هم می‌توانیم گوشت خاویار تولید کنیم. ولی مساله این است که تحت تاثیر عوامل مختلف، خاویار طبیعی یا وحشی کم شده، یعنی سالانه 300 تن خاویار فقط از ایران صادر می‌شد، در حالی که الان از 5 کشور منطقه تنها 90تن صادر می‌شود. همین موضوع منجر به تغییر رویکرد تولید خاویار طبیعی به خاویار پرورشی شده است که البته مسلما کیفیت آن هم به پای خاویار طبیعی نمی‌رسد. در ارتباط با موضوع برخورد در جوامع بین‌المللی، ما قطعا در منطقه خزر در موضوعات حفاظت از گونه‌ها پیشرو و پیشگام هستیم به گونه‌ای که کنوانسیون سایتیس که وظیفه‌اش حراست از گونه‌های جانوری و گیاهی است سرپرستی کمیته جانوری‌اش را به ایران سپرده است. ولی نکته این است که حفظ و احیا و برگرداندن ذخیره ارزشمند دریای خزر مرهون یک اقدام مشترک و همه‌جانبه 5 کشور حاشیه خزر است که در واقع تمام تلاش ما هم معطوف به جلب همکاری‌های مشترک از جانب این کشورها و رسیدن به نوعی وفاق منطقه‌ای در دریای خزر است. ما به سهم خودمان برنامه راهبردی وعلمی اختصاصی برای خاویار تهیه کرده‌ایم که تا سال 1404 از لحاظ احیای ذخایر، افزایش تولید و افزایش سرمایه‌گذاری به جایگاه واقعی خودمان در منطقه برسیم و تمام تلاشمان این خواهد بود که از اکوسیستم مشترک، بهره‌برداری مشترکی براساس ضوابط تعیین شده از سوی سازمان شیلات صورت بگیرد.
در کنترل شانه‌دار خزر همکاری‌های منطقه‌ای تا چه اندازه موثر واقع شد؟
طی مطالعاتی که از حدود 4 یا 5 سال پیش شروع شد به این نتیجه رسیدیم تنها راه مقابله با یک مهاجم بیولوژیک، یعنی شانه‌دار خزر که منجر به نابودی ذخایر کیلکا در دریای خزر شده (برداشت سالانه 90 هزارتنی کیلکای خزر با ورود شانه‌دار هم‌اکنون سالانه به 20 تا 22 هزار تن رسیده است) مبارزه بیولوژیک است که برای این منظور هم از شانه‌دارخواری به نام بره اوواتا استفاده کردیم که طی 2 سال مطالعه روی تکثیر بره‌اوواتا انجام شد و امسال آن را از دریای سیاه به ایران منتقل و در سایت تحقیقاتی پژوهشکده ساری در استخرهای خاکی با شانه‌دار خزر مواجه کردیم که این تحقیق همچنان در دست پیگیری است. همزمان با پیگیری‌های گسترده در این زمینه سعی کردیم 5 کشور دیگر حاشیه خزر را به بهره‌گیری از این‌گونه برای مقابله با شانه‌دار متقاعد کنیم که تاکنون توانسته‌ایم باب این بررسی‌ها را در روسیه باز کنیم. امیدواریم بتدریج تفاهمات بیشتری را در این زمینه به دست آوریم. پیش‌بینی کار علمی ما این است که اگر موفق به عملی کردن این طرح شدیم طی یک مقطع 3 تا 5 ساله بتوانیم میزان تولید و برداشت از کیلکا را به 50 تا 60 هزار تن در سال برسانیم. البته ناگفته نماند که عوامل تهدید دیگر چون آلاینده‌های نفتی (بخصوص باتوجه به باز شدن بحث استخراج نفت از دریای خزر)، آلودگی مربوط به فلزات سنگین، تبادلات بازرگانی و صیدهای بی‌رویه و قاچاق در این دریا مطرح هستند؛ در حالی که مردم باید باور کنند این ذخایر مربوط به همه آنهاست و اگر استانداردهای بهره‌برداری از آنها رعایت بشود می‌تواند برای نسل‌های آتی هم منبع ارزشمندی از ذخایر‌آبی تلقی شود.
اقدامات مقابله‌ای با پدیده مضر پلانکتونی یا کشند قرمز در آب‌های جنوبی کشور به کجا انجامید؟ آیا درآینده نگرانی از بروز مجدد این پدیده همچنان وجود دارد؟
کشند قرمز در نوع خود یک تهدید بین‌المللی منطقه‌ای محسوب می‌شد که در مرحله اول بروز آن شاهد خسارت‌های قابل توجهی به آبزیان (بخصوص مرجان‌ها و صدف‌ها) بودیم؛ ولی به واسطه تحقیقات گسترده‌ای که توسط محققان پرتلاش کشورمان با کمک محققان کره‌ای و مالزیایی در منطقه صورت گرفت و با بهره‌گیری از تجارب آنها موفق به انجام برخی اقدامات فیزیکی سمپاشی کوتاه‌مدت و سپس اجرای 8 طرح تحقیقاتی و اجرایی برای مقابله بیولوژیک و انجام کارهای ژنتیکی در یک مقطع میان مدت شدیم.
در حال حاضر به واسطه اقدامات صورت گرفته تراکمی به معنای کشند در منطقه نداریم. اما با بسیج تمام نیروها در سازمان‌های مربوطه در منطقه، آمادگی مقابله مجدد با این پدیده امیدواریم، چرا که امکان بروز مجدد این پدیده همچنان وجود دارد. ما برای مقابله ابزار و امکانات جدیدی در دست طراحی داریم.
بعلاوه خوشبختانه علی‌رغم احتمالاتی که در آسیب‌دیدگی جدی مزارع میگو تحت تاثیر کشند وجود داشت ما 40درصد افزایش برداشت میگو را از دریا طی امسال شاهد بوده‌ایم و اکنون نیز پرورشدهندگان ما در مزارع پرورش میگو براساس پروتکلی که تعریف شده برای مقابله با هرگونه اتفاقی آمادگی لازم را کسب کرده‌اند.
