«تراریخته»، پیشرفتی علمی و بزرگ در جهان و معضلی دست و پا گیر در کشور ما - دکتر وحید عطارد

 «تراریخته»، پیشرفتی علمی و بزرگ در جهان و معضلی دست و پا گیر در کشور ما

دکتر وحید عطارد

در ابتدا و قبل از بیان هر چیز باید بگویم که در پی نگارش مقالات پیچیده‌ای که منحصر به عده خاصی شود، نیستم و غرض از نوشتن این مطالب بیان موضوع به زبانی ساده است؛ به گونه‌ای که بتواند مورد استفاده همگان قرار گیرد و خالی از مطالب علمی هم نباشد. در این ارتباط به نظر می‌رسد که لازم است به ۲ واژه انگلیسی توجه شود: یکی transgenic که همین تراریخته (genetically modified organism ) خودمان است و به زبان ساده به دستکاری ژنتیکی اطلاق می‌شود و دیگری teratogenic که از نظر بیان و شاید شباهت واژه‌ای به واژه قبلی، ممکن است با آن اشتباه شود، اما به طور کلی با آن متفاوت است و این به معنی ناهنجاری‌های مادزادی است. یعنی ماده‌ای و یا عاملی که می‌تواند عامل این ناهنجاری‌ها باشد و سرطان نیز می‌تواند در این مقوله  قرار گیرد.

از دیرباز کوشش بشر برای تهیه مایحتاج زندگی خود، به‌خصوص در امر تامین معاش و ضرورت گریز از گرسنگی او را بر آن داشته است تا روش‌های مختلفی را برای افزایش تولیدات به‌کار گیرد تا نیاز به تهیه غذا مرتفع و به عبارت ساده‌تر خیالش از تامین غذایش راحت شود. نگاهی به شیوه زندگی کشاورزان خصوصاً در زمان قدیم بیانگر این است که آنها به‌صورت کاملا تجربی سعی می‌کردند از دانه‌هایی برای کشت استفاده کنند که تولید بیشتر و دردسر کمتری از نظر ابتلا به آفت‌ها و یا سردی و گرمی هوا و یا کم‌آبی و خشکسالی و پرآبی و غیره دارند.

می‌دانیم که موفقیت‌های علمی امروز نتیجه تجربیات گذشتگان است، هر چند که در چهارچوب علم قرار نداشته‌اند. با توجه به این تجربیات، دانشمندان کوشیده‌اند راهکارهایی را ارائه دهند تا بتوانند سطح تولید را افزایش دهند و یا در جهات دیگری که به‌طور خیلی خلاصه شرح خواهم داد، قدم بردارند.

مهندسی ژنتیک یکی از شاهکارهای علم جدید است که در عصر حاضر توسط بشر به‌وجود آمده است و به‌طور قطع خالق شگفتی‌های جدیدی خواهد بود. تراریخته یا ترانس ژن عبارتست از انتقال ژن و یا مواد ژنتیکی از یک موجود به موجودی دیگر به صورتی که از طریق طبیعی انجام نمی‌پذیرد. در این ارتباط سعی می‌شود خصوصیتی نامطلوب برداشته شده و خصوصیتی مطلوب جایگزین گردد.

هدف از انجام این تغییرات ایجاد خصوصیات فنوتیپیکی مورد نظر محقق است و تاکنون شامل موارد زیر شده است:  

1- کشاورزی:

افزایش محصولات کشاورزی هدف هر کشور به‌خصوص کشورهای دارای شرایط خاص است که از این لحاظ در مضیقه‌اند. با استفاده از انتقال ژن خصوصیات مطلوب فنوتیپی گیاه مورد نظر گرفته و ژن بهتری جایگزین آن می‌شود. بهترین مثال آن افزایش مقاومت برنج نسبت به کرم ساقه‌خوار است. آفتی که می‌تواند صنعت برنج‌کاری کشوری را نابود کند. این مهم در کشور خودمان نیز انجام گرفته است. به این ترتیب که ژن مقاوم به این آفت را به ماده ژنتیکی برنج منتقل می‌کنند و باعث تولید نسل‌های مقاوم به این آفت می‌شوند. این مهم نه تنها در مورد برنج، بلکه در زمینه تولید گندم مقاوم به خشکسالی و گرما و سویا و سایر محصولات کشاورزی نیز وجود دارد.

نخستین محصول تراریخته تجاری توتون مقاوم به ویروس موزاییک در سال ۱۹۹۳ در چین به تولید انبوه رسید. در ایالات متحده آمریکا از سال ۱۹۹۶ با تولید محصولات تراریخته‌ای مانند پنبه مقاوم به آفات بال‌پولکدار (پروانه‌ای مثل کرم غوزه، کرم سرخ و …)، ذرت مقاوم به علف‌کش و سویای مقاوم به علف‌کش وارد این عرصه شد و در حال حاضر با تولید بیش از ۷۱ میلیون هکتار انواع محصولات تراریخته، بزرگترین تولیدکننده و مصرف‌کننده این محصولات در جهان است. کشورهای برزیل با ۴۴ میلیون هکتار، آرژانتین با ۲۹ میلیون هکتار و هند با ۱۲ میلیون هکتار در رده‌های بعدی هستند. در سال ۲۰۱۷ سطح زیر کشت این محصولات به ۱۸۵ میلیون هکتار رسیده ‌است. امروزه گیاهان تراریخته در صنعت داروسازی جهت تولید صنعتی برخی ترکیبات دارویی یا ترکیبات دارای کاربرد پزشکی نیز مورد استفاده قرار داده می‌شوند.

2- تحقیقات:

در زمینه تحقیقات به‌خصوص تحقیقات پزشکی استفاده از موش به‌دلیل تولید نسل سریع اهمیت ویژه‌ای دارد. بعضا لازم است که تغییراتی ژنتیکی در این موش‌ها ایجاد کرد تا بتوان نسبت به آزمایش مورد نظر اقدام نمود. از جمله کاربرد این‌گونه موش‌های ترانس ژن در تحقیقات مربوط به جنون گاوی است که نتایج مهمی از آنها به‌دست آمده است. در این ارتباط ژن PrP موش‌ها برداشته می‌شود و نسل‌هایی که به وجود می‌آیند دارای این ژن نخواهند بود. سپس با وارد نمودن مواد آلوده به عامل جنون گاوی به بدن موش، بیماری را مورد مطالعه قرار می‌دهند. شرح کامل چگونگی این تحقیقات و یا اقدامات از حوصله این نوشته خارج است.

3- تولید واکسن:

واکسن‌های نو ترکیب (recombinant ) از جمله این موارد هستند که با استفاده از این روش تولید می‌شوند. مانند واکسن‌های هرپس طیور و یا سالمونلا و کاندید جدید این نوع واکسن‌ها مالاریا.

4- درمان بیماری‌ها:

خوشبخاته مهندسی ژنتیک توانسته است با تزریق ژن‌های مطلوب بسیاری از بیماری‌های ارثی و غیر ارثی را درمان نماید و امید زندگی بخشد. کاندیداهای این روش بیماری‌های مهم هموفیلی، فیبروز کیستی، سرطان‌ها، ایدز، بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت هستند. گرچه بعضی از این درمان‌ها به‌صورت تجاری به بازار عرضه نشده‌اند اما آزمایش‌های لازم برای دریافت نتیجه مطلوب از آنها در جریان است.

5- سلاح‌های بیولوژیک:

بهترین مثال این مورد استفاده از میکروب سیاه زخم است. بیماری خطرناکی که به راحتی می‌تواند تعداد زیادی را از بین ببرد و یکی از میکروب‌های مورد توجه تولیدکنندگان سلاح بیولوژیک است. گفته می‌شود اهمیت این بیماری انقدر است که اگر یک کیلو پودر آن را در شبی آرام بر روی شهری بپاشند، صبح همان روز یک میلیون نفر را از بین خواهد برد و همانطور که شاید همگی از آن مطلع باشند، چندی پیش به‌صورت مرسوله پاکتی در آمریکا به منظور از بین بردن افراد استفاده می‌شد.

این میکروب با همه خطرناکی و وحشت از آن به پنی‌سیلین بسیار حساس است و به راحتی از بین می‌رود و شخص بیمار درمان خواهد شد. اما برای از بین بردن این خاصیت و ایحاد سلاح بیولوژیک قسمتی از ژن آن را که  مرتبط به حساسیت به پنی‌سیلین است، برداشته و سپس میکروب را تکثیر می‌کنند و بنابراین دیگر به پنی‌سیلین حساس نخواهد بود و در صورت استفاده فاجعه به‌وجود می‌آورد.

با توجه به موارد یاد شده، منافع تراریخته‌ها بسیار زیاد است. شکی نیست که هر روش، دارو یا درمانی به همان اندازه که مفید است، ممکن است مشکلاتی ایجاد کند و این روش نیز خالی از خطرات نیست؛ اما تاکنون هیچ داده و شاهدی مبنی بر ایجاد مشکل توسط تراریخته‌ها به‌خصوص در مورد محصولات کشاورزی به دست نیامده و آنچه در موردشان گفته می‌شود، تنها حدس و گمان است و نتایج را به آینده موکول می‌کنند. اگر این محصولات مشکل‌ساز بودند، باید در گوشه‌ای از این جهان علایم آن مشاهده می‌شد که عملاً وجود ندارد. این محصولات تا به‌حال دارای نتایج بسیار مطلوبی بوده و مشکلی ایجاد ننموده‌اند و هیچ‌گونه رابطه‌ای بین این مواد و ایجاد سرطان در دست نیست. عوامل سرطان‌زا معمولا مواد شیمیایی و یا سموم هستند که عملا دارای ژن نیستند که بخواهند آنها را تراریخته کنند. یکی از این ترکیبات نیکوتین است که هیچ‌گونه ژنی در نیکوتین موجود نیست که بتوان آن را تغییر داد. عاملی را می‌توان سرطان‌زا دانست که بتواند در هنگام برخورد با ژن ماهیت خود را حفظ نماید و موجب تغییر در ژن به سمت سرطانی شدن شود. نیکوتین سیگار، الکل یا آلودگی هوا به‌خصوص سرب، جیوه و آلاینده‌های دیگر به راحتی جذب می‌شود و بدون تغییر در سیستم ژنتیک سلول تاثیر می‌گذارد و آن را سرطانی می‌کند.

با عنایت به موارد یاد شده، بی‌ضرر بودن محصولات تراریخته در حال حاضر یک امر مسلم است. در واقع می‌توان از این محصولات برای رفع گرسنگی آحاد بشر به خوبی استفاده نمود. مواد غذایی شامل کربوهیدرات، پروتئین و چربی به‌دلیل عمل هضم که ماهیت انها را تغییر می‌دهد، سرطان‌زا و بیماری‌زا نیستند. مگر آنکه با یک ماده شیمیایی همراه باشند که در عمل هضم تغییری در آن ایجاد نشود. با نگاهی بهتر به این محصولات باید تراریخته  را (transgenic ) از مواد تراتوژن (teratogenic) کاملا مجزا و متفاوت دانست.