تشریح جزئیات اقدامات تخصصی سازمان دامپزشکی درخصوص شناسایی علت مرگ و میر پرندگان مهاجر میانکاله

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: معاون بهداشتی و پیشگیری سازمان دامپزشکی کشور، عصر دیروز در یک اطلاعیه‌ رسمی، علت تلفات پرندگان وحش میانکاله را بوتولیسم اعلام کرد. به همین بهانه، گفت‌وگوی مشروحی را با «دکتر علی‌صفر ماکنعلی» انجام دادیم تا ابعاد مختلف این اتفاق، بیش از پیش روشن شود.

حکیم مهر: آقای دکتر، شما چه زمانی از تلفات غیرعادی میانکاله با خبر شدید؟

چهارشنبه هفته گذشته بود که دیده‌بان‌های محیط‌بانی منطقه میانکاله گزارش تلفات غیر طبیعی به سازمان دامپزشکی دادند. به دنبال آن، روز پنج‌شنبه سوم بهمن‌ماه، ما تیم‌های واکنش سریع را با هماهنگی و همکاری سازمان حفاظت از محیط زیست به منطقه اعزام کردیم. تجهیزات و امکانات رصد و پایش منطقه ۱۵ هزار کلیومتر مربعی میانکاله را در اختیار آنها قرار دادیم که از صبح پنج‌شنبه تا دیروز، پایش‌ها توسط اکیپ‌های متعدد انجام گرفت.

حکیم مهر: برآورد نهایی شما از میزان تلفات چقدر است؟

برآورد تلفات دقیق منطقه به این شکل است که یک فضا به وسعت ۱۰ هزار کیلومترمربع باید رصد و پایش شود تا مشخص شود که چه تعداد تلفات صورت گرفته است.

حکیم مهر: مهمترین اقداماتی که از سوی سازمان دامپزشکی انجام شد، چه چیزهایی بود؟

 گروه‌های ما اقدامات خود را در ۵ محور دنبال کردند. محور اول آماده‌سازی آزمایشگاه منطقه‌ای دوک بود. چراکه آزمایشگاه می‌بایست آمادگی لازم برای پذیرش نمونه‌های دریافتی را داشته باشد. در محور اول بحث کلینیکال را دنبال کردیم، یعنی براساس تابلوی بالینی و میزان مرگ و میر و ابتلای گونه‌های درگیر، به گروه‌هایی از بیماری‌های خاص مشکوک می‌شویم. سازمان دامپزشکی محور دوک را برای بیماری‌های فرامرزی آماده کرد و نمونه‌های لازم برای ۲ گروه از بیماری‌های فرامرزی پرندگان که شامل آنفلوانزا و نیوکاسل است، جمع‌آوری شد. درواقع در سطح دریا از آن دسته از پرندگانی که تازه تلف شده بودند و همچنین آنهایی که زنده بودند، نمونه‌های بافتی به این آزمایشگاه ارسال و همکاران ما در همان ۲۴ ساعت اول این مساله را منتفی اعلام کردند. همچنین در کنار بیماری‌های فرامرزی و به شکل موازی با آن، محور مسمومیت‌ها را دنبال کردیم. ما ۲ نوع مسمومیت سموم شیمیایی و سموم حیاتی را داریم. در حوزه سموم شیمیایی، فرضیه مداخله اهالی و حرکات تخریبی از سوی برخی افراد مطرح بود.

لذا نمونه‌ّها را برای انجام بررسی فلزات سنگین به آزمایشگاه ملی مرکز تشخیص و مطالعات کاربردی سازمان ارسال کردیم. همچنین به شکل موازی با آن و با توجه به تابلوی بالینی، نمونه‌هایی را هم به آزمایشگاه مرجع پاستور ارسال کردیم. کمااینکه در هیچ جای دنیا همه تست‌ها را یک آزمایشگاه نمی‌تواند انجام دهد. پس به طور خلاصه در محور اول که همان تابلوی بالینی بود، به تعدادی از بیماری‌ها، مسمومیت‌ها و احتمال مداخله‌ها مشکوک شدیم.

محور دوم فعالیت‌ها یافته‌های اپیدمیولوژیکی میدان بود مبنی‌بر اینکه چه گونه‌هایی درگیر شدند. در اینجا سیستم تشخیص در موارد مشکوک به بیماری‌ها را در ۳ سطح دوک، آزمایشگاه مرجع ملی مطالعات کاربردی و آزماشگاه پاستور تقسیم‌بندی کردیم.

در محور سوم، براساس ضایعات کالبدشکافی متوجه شدیم که مسمومیت‌های سیانیدها یا هر سمی که باعث خونریزی شدید در گوارش شود، به وقوع پیوسته است. لذا براساس تجزیه و تحلیل‌های صورت گرفته، در مصاحبه قبلی خودم اعلام کردم که علت تلف شدن پرندگان، به احتمال قریب به یقین بوتولیسم است اما چون هنوز نتایج آزمایشگاهی مشخص نشده، نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد.

ما همه این محورها را کنار هم داشتیم و منتظر نتایج آزمایش پاستور بودیم که این سرمی که از پرندگان در حال انقراض جمع‌آوری و روی آن کار شده بود و عملیات آماده سازی سرم را انجام دادند و به موش‌های آزمایشگاهی تزریق کردند، مشخص شد که عامل این بیماری یک سم است که باعث تلفات بالا شده است. البته این تلفات از نوعی است که در اکوسیستم‌های مختلف دنیا هم سابقه دارد. یعنی مثلا از سال ۱۹۱۰ تا ۲۰۰۰ کشوری مثل آمریکا نیز ما درگیری با تلفات ۵۰۰ هزارتایی در مناطق داشتیم.

درنهایت براساس محورهای پنج گانه، ما در کوتاه ترین زمان تمام عملیات لازم را به صورت موازی انجام دادیم که عملیات شامل جمع‌آوری پرندگان تلف شده، دفن بهداشتی و حمل آنها و ... بوده که انصافا کار بسیار سختی بوده است. چرا که یک پرنده مرده در این منطقه به تکثیر سم کمک می‌کند و این خیلی مهم است که تمام پرندگان تلف شده‌، جمع‌آوری شوند. بنابراین بعد از ظهر دیروز که نتایج آزمایشگاهی مرکز پاستور به ما اعلام شد، به طور مطلق مطمئن شدیم که نتیجه درگیری و این رخداد با تلفات بالای ۲۳ گونه از پرندگان رشت، به دلیل سم بوتولیسم بوده است.

حکیم مهر: در این میان البته حاشیه‌هایی هم برای سازمان ایجاد ‌شد که چرا پنهانکاری می‌کند؟

در این چند روز، اتاق من به نوعی اتاق مدیریت بحران بود. ارتباط بنده با مدیر کل یا معاون سلامت استان مازندران ارتباط بحرانی بود، ارتباط با نیروهای تام الاختیاری که مامور شده بودند به منطقه بروند. متاسفانه بعضی افراد بدون اینکه شناخت و اطلاعی از این رخداد کاملا تخصصی و حرفه‌ای داشته باشند، درخصوص آن اظهار نظر می‌کردند. عده‌ای می‌گفتند در سال ۷۳ در میانکاله سم ریختند که منجر به تلفات شد و عوامل انسانی بود. در حالی که ما نمونه‌های آب را گرفتیم و ویژگی‌های فیزیکی شیمیایی رسوب آب را به اضافه ارزیابی‌های احتمالی در آن انجام دادیم. متاسفانه افرادی که دارای دانش محدود و سطحی هستند، مورد توجه برخی رسانه‌ّها قرار می‌گیرند. رسانه‌ها در این شرایط باید صرفا صحبت‌های مرجع ذی صلاح ملی را که در این زمینه سازمان دامپزشکی کشور است، انعکاس دهند. سازمان دامپزشکی و سازمان حفاظت از محیط زیست یک تیم مشترک در این زمینه بودند. ما از ابتدا تا انتها سازمان محیط زیست و خودمان را اجزای یک سیستم می‌دانستیم. اما در این میان برخی رسانه‌ّها به دنبال افزایش مخاطب خود هستند و خواسته یا ناخواسته در کشور ایجاد بحران اجتماعی و بی‌نظمی می‌کنند که امیدوارم سیستم‌های نظارتی ما به نحوی این مسائل را مدیریت کنند.

حکیم مهر: حالا که علت مرگ پرندگان مشخص شده، چه راهی برای کنترل و ممانعت از گسترش آن وجود دارد؟

بوتولیسم یک سم از سویه خاص بی‌هوازی است که برای تولید آن در یک سیستم با مجموعه‌ای از عوامل زنده و غیر زنده، شرایط ویژه‌ای نیاز است. مثلا شوری آب در یک دامنه خاص، می‌تواند برای ریسک بوتولیسم مطلوب یا بهینه باشد.

در مطالعات میدانی سازمان دامپزشکی،PH  آب میانکاله به طور میانگین ۸ و سه دهم بود که این مطلوب برای رشد این سم است. برای پیشگیری از بوتولیسم در پرندگان، هنوز بشر نتوانسته همه عوامل محیطی را که باعث می‌شوند این سم تولید شود، شناسایی کند. کمااینکه اگر شناسایی شده بود، در کشوری مثل آمریکا تلفات ۵۰۰ هزارتایی در بعضی مرداب‌ها اتفاق نمی‌افتاد. لذا نمی‌توانیم مثلا محیط زیست را متهم کنیم که اگر این عوامل محیطی را رعایت می‌کرد، این اتفاق رخ نمی‌داد. مهم این است که اگر ما فنون یا تکینیک‌های مدیریتی را خیلی سریع انجام دهیم که دادیم، شدت تلفات پرندگان متوقف می‌شود که شد. این اقدامات توسط دیده‌بانان سازمان حفاظت از محیط زیست به نحو مطلوب در حال انجام است. این دیده‌بان‌ها و سازمان حفاظت از محیط زیست بود که به‌عنوان خط مقدم، گزارش تلفات را داد.

محور دوم برای پیشگیری از تلفات، بحث تشخیص است. سیسستم‌های تشخیص در کشور باید در سطوح استانی، منطقه‌ای و کشوری فعال باشند. همانطور که ما به طور مطلوب و عالی از چهارشنبه هفته گذشته تا دیروز تمامی تست‌های بیماری‌های فرامرزی سموم، فلزات سنگین و بایوتوکسین‌ها را در کوتاه‌ترین زمان ممکن انجام دادیم. بنابراین در سطح تشخیص هیچ ضعف یا مشکلی در کشور نداشتیم. اینها از جمله عواملی است که می‌تواند به کاهش تلفات پرندگان کمک کند. البته در این میان جمع‌آوری پرندگان بیمار و لاشه‌ها خیلی مهم و کلیدی است که همکاران ما در استان و سازمان حفاظت از محیط زیست، تمامی وسایل ازجمله تراکتور، قایق، بیل مکانیکی و ... و تمام آن چیزهایی را که برای جمع‌آوری پرندگان لازم است، در اختیار ما قرار دادند. با انجام همه این کارها، یکی از سریع‌ترین مدیریت‌های بحران در این منطقه وسیع، انجام گرفت.

در تالاب‌ها برخی بحث‌ها وجود دارد که سازمان حفاظت از محیط زیست آنها را انجام می‌دهد. ما بحثی تحت عنوان توالی یا تغییر تدریجی اکوسیستم داریم که در زمینه ورود این قضایا می‌تواند موثر باشد. بحث دیگر، چرخه لارو لاشه بوتولیسم پرندگان است. این باکتری در محیط، در گیاهان گندیده و در داخل بدن پرندگان وجود دارد و اگر محیط مساعد شود، این سم باعث تلفات یک پرنده می‌شود. پرنده وقتی به یک لاشه تبدیل می‌شود، توسط حشرات مورد مصرف قرار می‌گیرد. لارو این حشرات سم را با خود پخش کرده و این لارو توسط پرندگان خورده می‌شود و به گسترش بیماری کمک می‌کند. همه عوامل محیطی که باعث بروز این رخداد می‌شود، شناخته شده نیستند و لذا نباید تصور کرد که اگر تمامی معیارهای زیست محیطی رعایت می‌شد، این اتفاق نمی‌افتاد.

حکیم مهر: به‌عنوان حرف آخر...

این نکته بسیار مهم است که بدانیم ما و سازمان حفاظت از محیط زیست یک مجموعه هستیم با اهداف مشترک در حیات وحش و نوع هماهنگی و همکاری ما بی نظیر هست. آنچه مهم است این است که همه علل محیطی که منجر به بروز مرگ و میر پرندگان وحش به‌دلیل تولید بیوتوکسین (بوتولیسم) می‌شود، هنوز شناخته نشده‌اند و این رخداد حتی در تالاب‌ها و دریاچه‌های با نظم و انتظامات زیست محیطی بسیار بالا، حتی در کشورهایی همانند کانادا، کشورهای عضو اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا به کرات اتفاق افتاده است. لذا مواظب اظهار نظرهای خود باشیم تا عده‌ای، از این اظهارنظرها موج سواری علیه سازمان حفاظت از محیط زیست نکنند.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.