آیا اختلال ژنتیکی یوزها را تهدید می‌کند

حکیم مهر: براساس آخرین اعلام سازمان حفاظت محیط‌زیست فقط ۲۰ قلاده یوزپلنگ آسیایی در کشور وجود دارد که با کوچک شدن جمعیت، درون‌آمیزی آنها افزایش و به مرور در توله‌های آنها اختلال ژنتیک ایجاد می‌شود، عاملی که به نظر می‌رسد توله‌های تازه متولد شده "ایران"، یوز در اسارت توران را تهدید می‌کند.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایرنا، سال ۱۳۹۶ بود که یوزپلنگ ماده ۸ ماهه‌ای از وان حمام خانه ای در تهران کشف شد این توله به حدی لاغر و نحیف بود که نشان می داد زمانی که در اختیار قاچاقچیان بود شرایط نگهداری و تغذیه مناسبی نداشت، بعد از آن به پارک پردیسان تهران منتقل شد و زندگی جدیدش را در کنار دو یوزپلنگ دیگر به نام های کوشکی (یوز نر) و دلبر (یوز ماده) در سایت نگهداری و تکثیر پردیسان آغاز کرد؛ نام این یوزپلنگ زیبا را  ایران گذاشتند؛ در ابتدا برای قبول کردن مکان جدید بدقِلِقی می کرد و غذا نمی‌خورد اما بعد از مدتی خرگوش و مرغی که برایش آماده کرده بودند را بطور کامل خورد و پس از آن ورق جدیدی از دفتر زندگی این گربه‌سان باز شد؛ حالا همان یوز درمانده و ضعیف به ناجی نسل خود تبدیل شده به طوری که در ۱۰ اردیبهشت با به دنیا آوردن سه توله یوز تا حدودی خیال همگان را از لحاظ تامین ژنوم این گونه ارزشمند راحت کرد.

یوزپلنگ گونه ای در خطر انقراض است، زمانی بیشتر مناطق آفریقا و گستره وسیعی از آسیای مرکزی و شبه قاره هند جولانگاه این حیوان زیبا و عضلانی بود اما امروزه جمعیت آن به شدت کاهش یافته به طوری که گونه آسیایی آن فقط در ایران یافت می شود از این رو به آن یوزپلنگ ایرانی می گویند، البته این مساله هم چندان جای خوشحالی ندارد چون چندی پیش معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده بود که وضعیت یوزپلنگ‌های ایرانی بحرانی است، حسن اکبری گفته بود که سرشماری ها نشان می دهد ۲۰ قلاده یوزپلنگ در هفت استان سمنان، کرمان، یزد، خراسان‌ رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی که زیستگاه اصلی آنهاست تا به امروز مشاهده‌ شده است.

سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی حفاظت از حیات وحش از چند سال پیش در صدد برآمد تا از انقراض این گربه سان ارزشمند جلوگیری کند بر این اساس با ایجاد مرکز تکثیر یوزپلنگ در اسارت در پارک پردیسان اقدام به نگهداری سه یوزپلنگ کوشکی، دلبر و ایران کرد اما چند سال تلاش برای زادآوری این گونه‌ها در اسارت نتیجه نداد و در نهایت در فروردین ماه سال ۱۳۹۹ تصمیم بر این شد که این یوزها به زادگاه خود یعنی پارک ملی توران در استان سمنان برگردانده شوند تا زادآوری به صورت طبیعی انجام شود.

هر چند این انتقال مخالفان و موافقان زیادی داشت اما در نهایت تلاش‌ها نتیجه داد و اواخر بهمن ماه بود که سازمان محیط زیست اعلام کرد به احتمال زیاد  ایران باردار است و اگر درست باشد ۱۰ اردیبشهت ماه ۱۴۰۱ توله ها به دنیا خواهند آمد؛ این خبر درست از آب درآمد و ۱۰ اردیبهشت ماه  ایران با عمل سزارین صحرایی سه توله تحویل حیات وحش داد تا خیال دوستداران محیط زیست و حیات وحش تا حدودی از خطر انقراض این گربه سان ارزشمند راحت شود.

البته در همان ابتدای تولد، مادر توله‌هایش را نپذیرفت و آنها در آغوش نگرفت از این رو توله ها دستی گرم شدند و شیر خوردند، چندین بار تلاش شد تا توله ها به مادر برسند اما نشد و اکنون هم به اعتقاد دامپزشکان و متخصصان دیگر امکان پذیرش توله ها از سوی مادر تا حد زیادی ممکن نیست، اما مساله دیگری که در این میان موجب بهت همگان شد تعیین جنسیت توله ها بود، در ابتدا اعلام شد که هر سه توله ماده اند اما در ۱۵ اردیبهشت ماه اعلام شد که هر سه توله نر هستند.

ابتدا اعلام شده بود که هر سه توله یوز ماده اند اما بعد از چند روز مشخص شد که هر سه تا نر هستند. همان زمان سرپرست اداره کل محیط زیست استان سمنان گفته بود که پس از بررسی های لازم و علمی عنوان شد که تشخیص جنسیت گربه سانان مخصوصاً یوزپلنگ در روزهای اول تولد بسیار سخت و حساس بوده و اندام‌های تناسلی آنها به راحتی قابل تشخیص نیست که با رشد حیوان، تعیین جنسیت مرحله به مرحله آسان تر خواهد بود.

«بهرام علی ظاهری» اظهارداشت: در بازدید بعدی به همراه دامپزشکان حاذق و مجرب، مجدداً توله یوزها مورد معاینه قرار گرفتند و مشخص شد توله‌ها نر هستند.

موضوع ناراحت کننده تر در این گیر و دار اما تلف شدن یکی از توله ها بود، ۱۴ اردیبهشت ماه سازمان محیط زیست اعلام کرد که یکی از توله یوزها تلف شده است، هر چند این اتفاق در دنیای حیات وحش شاید دور از انتظار نباشد اما از آنجا که چشم امید به این توله‌ها دوخته شده بود این خبر شاید موجب سکوت چند دقیقه ای در میان دوستداران محیط زیست و شاید هم جامعه عمومی شد، همان زمان پزشک معتمد مرکز تکثیر یوز آسیایی اعلام کرده بود که "این توله از زمان تولد ضعیف بود و در این چهار روز افزایش وزنی نداشت‌ و بعد از کالبدشکافی، علت تلف شدن، ناهنجاری مادرزادی ریه سمت چپ و چسبندگی ریه تعیین شد."

«دکتر بهرنگ اکرامی» گفته بود: توله های دوم و سوم از زمان تولد افزایش وزن خوبی داشته و تیم اجرایی و علمی مرکز تکثیر یوز آسیایی به صورت شبانه روزی تمامی رفتارها و تغذیه توله یوزهای دوم و سوم و یوز ماده را بعد از جراحی رصد و پایش می کنند.

بعد از آن اظهارنظرهای متعددی در خصوص علت تلف شدن توله یوز مطرح شد که یکی از آنها اختلال ژنتیکی بود، در واقع بهرنگ اکرامی دامپزشک متخصص مامایی و بیماری‌های تولید مثل گفته بود که مسئله‌ مهم در این زمینه هشدار وجود اختلال ژنتیک در این گونه است که معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست در این باره معتقد است که وقتی جمعیت یک گونه بسیار کاهش می یابد درون آمیزی زیاد می شود که این مساله به مرور موجب بروز اختلال ژنتیکی در جمعیت آن گونه می شود.

«حسن اکبری» در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا درباره احتمال اختلال ژنتیک در توله یوزهای ایران در پاسخ به اینکه ایران یوز ماده از یک منزل در تهران و فیروز یوز نر از توران گرفته شد چطور امکان اختلال ژنتیک در توله های آنها وجود دارد گفت: اینطور نیست، وقتی جمعیت یک گونه کوچک می شود و از یک حدی پایین تر می‌آید خودبخود درون آمیزی اتفاق می افتد، مثلا در توران که ۲۰ خانواده یوزپلنگ وجود ندارد؛ در مجموعه توران و میاندشت ۳ تا ۴ خانواده یوز رصد شده‌اند بنابراین وقتی تعداد یوز کم است حتما درون آمیزی اتفاق می افتد و این تبادل ژن در حد محدودی داخل همان جمعیت اتفاق می افتد و اثرات درون آمیزی ظاهر می شود.

وقتی جمعیت یک گونه کوچک می شود و از یک حدی پایین تر می‌آید خودبخود درون آمیزی اتفاق می‌افتد که به مرور موجب بروز اختلال ژنتیکی در توله‌ها و در بلندمدت در جمعیت آن گونه می شودوی درباره اینکه آیا ممکن است این دو توله‌ها هم اختلال ژنتیک داشته باشند؟ افزود: نمی‌شود گفت اختلال ژنتیک، درون آمیزی مساله بلند مدتی است و قاعده کلی آن این است که وقتی جمعیت از یک حد آستانه پایین تر می آید درون آمیزی افزایش می یابد، وقتی این اتفاق می افتد دچار یکنواختی ژنی می شویم به این معنی که آن جمعیت یوزی که داریم ژن های کافی برای مقابله با تمام تهدیدات محیطی را ندارند یعنی فرض کنید که ممکن است در یوزپلنگ ژن هایی وجود داشته که مقاوم به خشکی، انواع بیماری، عوامل محیطی نامساعد مانند خشکسالی های طولانی بودند اما امروزه جمعیتی که ما داریم دیگر آن ژن ها را ندارند بنابراین ابزار کافی را برای مقابله با تهدیدات محیطی ندارند.

وی ادامه داد: این مساله درباره گوزن زرد ایرانی هم صدق می کند، در واقع این گونه اگر چه به لحاظ تعداد تا حدودی قابل قبول است در واقع الان نزدیک به ۲۵۰ راس گوزن زرد در کشور داریم اما درون آمیزی در آنها به شدت بالا است چون تمام این ۲۵۰ راس از ۶ راس گوزن زرد تکثیر شده اند بنابراین از نظر تعداد گوزن زرد خوب است اما از نظر ژنتیکی همان ۶ راس گوزن زرد هستند یعنی ما به اندازه ۶ راس گوزن زرد تنوع ژنتیکی داریم.

اکبری اظهار داشت: این تجربه را درباره گورخر در سایت گوراب یزد هم داشتیم ابتدا که از طبیعت می آیند تنوع ژنی خوبی دارند و زادآوریشان خیلی خوب است اما بعد به مرور که دچار درون آمیزی می شوند به شدت تولید مثلشان پایین می آید درباره جبیر در سبزوار در حیات وحش شیراحمد نیز همین تجربه را داشتیم. اکنون هم با همین مساله درباره جمعیت یوزپلنگ ها مواجه شده ایم، یعنی ما یک جمعیت کوچک یوز داریم که تنوع ژنتیکی پایینی دارند وقتی تنوع ژنی پایینی دارند دیگر توان مقابله با انواع تهدیدات را ندارند بعضی وقت ها این تنوع ژنتیکی پایین باعث می شود ژن های مغلوب ظاهر شود و اختلالات ژنتیکی بروز کند یعنی مثلا حیوان فلج به دنیا بیاید یا یک نقص مادرزادی داشته باشد.

چندی پیش نتیجه تحقیقی نشان داده که بود که تغییر اقلیم تا حدی در تعیین جنسیت نوزدان متولد شده در حیات وحش تاثیر می گذارد یعنی مثلا در لاک پشت ها موجب شده که تعادل جنس نر و ماده به هم بخورد؛ با توجه به اینکه هر سه توله یور نر به دنیا آمدند آیا این مساله در جنسیت یوزها هم تاثیر خواهد داشت؟ اکبری در پاسخ به این موضوع گفت: این مطالعه را ندیدم اما نمی شود درباره طبیعت با این صراحت قضاوت کرد یعنی نمی توان هیچ فرضیه و نظریه ای را با قطعیت با یکبار نرزایی یک مادر به طور قطعی عنوان کرد، همه اینها فرضیه هایی است که می تواند یکی از دلایلش باشد، طبیعتا تجربه ای که درباره بقیه گونه ها داریم؛ وقتی که تنوع ژنتیکی پایین می آید و درون آمیزی اتفاق می افتد قدرت تولید مثل بسیار کمتر می شود که این قدرت می تواند از طریق نرزایی، تعداد توله های کمتر و چرخه زایمان طولانی‌تر باشد، یعنی قدرت تولید مثل زمانی که درون آمیزی وجود داشته باشد و تنوع ژنتیکی پایین باشد بسیار پایین است.

وی اظهارداشت: چند ماه پیش اعلام کردیم که نتیجه رصد یوزها در سال ۱۴۰۰ نشان داد که احتمالا سه قلاده یوز ماده در طبیعت وجود دارد که این نشان می دهد تعداد این جمعیت به ویژه ماده‌ها بسیار کم است حالا فرض بر این باشد که به جای ۳ قلاده مثلا ۵ قلاده یوز ماده در طبیعت داشته باشیم در واقع تفاوت این عدد فقط در میزان نگرانی است وگرنه نگرانی جدی درباره وضعیت یوز وجود دارد.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست درباره اینکه آیا "ایران" هنور توان زادآوی دارد؟ به علت سزارین مشکلی برای حیوان پیش نیامده است گفت: معمولا بعد از سزارین در یک بازه های زمانی حیوان مجددا مورد معاینه قرار می گیرد و اگر مشکلی باشد ممکن است دامپزشک دارویی تجویز کند اما ظاهرا که بر اساس نظر دامپزشکان مشکل خاصی در جراحی سزارین وجود نداشت و امید به بارداری های بعدی وجود دارد.

وی درباره امکان حضور این توله ها در طبیعت افزود: به هر حال ژن های این گونه برای ما مهم است اینطور نیست که گونه نر ارزشی ندارد حتی اگر ماده هم باشند اینکه به طبیعت برگردند اگر محال نباشد خیلی دشوار است، در برنامه هایی که قبلا اعلام کردیم گفتیم که تلاش می کنیم به شرایط نیمه اسارت یا نیمه طبیعی برگردند، بنابراین یوزی که در اسارت بزرگ می شود و تغذیه دستی می شود برگرداندن آن به طبیعت خیلی سخت است تازه اینها یوزهایی هستند که مادرشان هم در اسارت بوده و شکار و زندگی در طبیعت را بلد نیست، این توله ها باید بخش هایی از زندگی در طبیعت را از مادرشان یاد بگیرند و تجریه کنند که این در شرایط اسارت فراهم نیست.

چند ماه پیش اعلام کردیم که نتیجه رصد یوزها در سال ۱۴۰۰ نشان داد که احتمالا سه قلاده یوز ماده در طبیعت وجود دارد که این نشان می دهد تعداد این جمعیت به ویژه ماده ها بسیار کم است.

اکبری تاکید کرد: از همان ابتدا هم گفتیم که اولویت ما حفظ یوز در طبیعت است اما از سایت تکثیر هم به عنوان یک ظرفیت برای حفظ ژنوم گونه استفاده می کنیم در صورتی که موفقیت آمیز بود تلاش می کنیم به سمت تکثیر در شرایط نیمه اسارت برویم، به هر حال بزرگ کردن توله ها در اسارت هر چقدر هم تلاش شود با یک سری مشکلات همراه است بنابراین اگر این توله ها زنده بمانند دو قلاده یوز نری هستند که هم از ژن آنها و برای تکثیر می شود استفاده کرد، در واقع با توجه به اینکه فیروز پدر این توله ها تقریبا مسن است از این توله ها برای نسل های بعد می توان استفاده کرد، هم اینکه اگر برنامه های ما برای شرایط نیمه اسارت به نتیجه برسد هم در انجا می توان از این یوزها کمک گرفت.

نکته مهم این است که باید ببینیم این توله ها بقا پیدا می کنند که حداقل یک ماه تا ۴۵ روز زمان نیاز است تا حدودی سیستم ایمنی این توله ها قوی شود و اطمینان بیشتری از بقایشان فراهم شود و تا آن زمان سعی می کنیم یک سری برنامه ها را برایشان مدون کنیموی ادامه داد: در این مسیر دو مساله وجود دارد یکی اینکه نحوه ادامه شرایط تکثیر و همچنین محل آن در قالب یک گروه کارشناسی باید بررسی شود که این گروه را تشکیل دادیم و جلساتش برگزار می شود و به زودی به نتیجه خواهد رسید، چون به هر حال مسائل متنوعی مطرح است برخی معتقدند اگر شاید در توران بیشتر از این روی مساله تکثیر انرژی بگذاریم از زیستگاه های طبیعی مانند توران که مهمترین و تنها زیستگاه طبیعی مهم در کشور است؛ تا حدوی غافل می شویم و این یک ضربه است اما در عین حال هم جابجا کردن آن هزینه سنگینی برای ما دارد که با توجه به اینکه اعتبارات ما هم محدود است باید بخشی از اعتباراتی که برای حفاظت است را به ناچار باید برای تکثیر هزینه کنیم.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: اینها مسائلی است در آن کمیته کارشناسی بررسی و به تمام آنها جواب داده می شود، ما تجربه پرورش یوزپلنگ در شرایط نیمه اسارت را در کشور نداشتیم، برای موفقیت بیشتر باید از اقداماتی که در کشورهای آفریقایی صورت گرفته الگوبرداری و شرایط را برای این هموار کنیم.

وی تاکید کرد: نکته مهم این است که باید ببینیم این توله ها بقا پیدا می کنند که حداقل یک ماه تا ۴۵ روز زمان نیاز است تا حدودی سیستم ایمنی این توله ها قوی شود و اطمینان بیشتری از بقایشان فراهم شود و تا آن زمان سعی می کنیم یک سری برنامه ها را برایشان مدون کنیم.

اکبری درباره معرفی توله ها به مادر گفت: نظر دامپزشک معتمد که مدیریت تخصصی موضوع بر عهده اش است در مشورت با دامپزشکان و دیگر متخصصان به نظر می رسد این است که با توجه به شرایطی که ایران دارد دیگر مساله معرفی را با جدیت پیگیری نمی کنند و معتقدند که بر اساس اطلاعاتی که وجود دارد و شرایط آب و هوایی که بوده و دور ماندن توله ها به علت بارندگی و سردی هوا دیگر امکان پذیرش توله ها توسط مادر وجود ندارد.

وی درباره اینکه چون روند زایمان طبیعی نبوده و شاید مادر درکی از به دنیا آمدن بچه ها ندارد می تواند دلیل عدم پذیرش توله ها از طرف مادر باشد افزود: این مساله هم بی ارتباط نیست بالاخره تاثیرگذار است اما مسائل دیگری هم وجود دارد، یکی اینکه این اولین تجربه زایمان ایران است، نکته دیگر این است که تمام مراحل جفت گیری، دوران بارداری و زایمان در اسارت بوده و در شرایط طبیعی در طبیعت رخ نداده است، نکته مهم دیگر این است که خود مادر هم توله ای بود که فرایندهای طبیعی بلوغ را در طبیعت طی نکرد؛ در واقع از منزلی در تهران کشف شد، یعنی مادر بخشی از دوران بلوغش را کنار مادر خود نبوده بلکه در اسارت گذرانده است همه اینها بر شرایط کنونی تاثیر گذار بوده و از طرفی هم به نظر می رسد سزارین هم بی تاثیر نبوده است.

اکبری در پاسخ به این سوال که آیا یوزپلنگ با هم خون خود جفت گیری می کند توضیح داد: معمولا در طبیعت حیوانات مکانیسم هایی وجود دارد برای اینکه این اتفاق نیفتد، اما زمانی که جمعیت گونه خیلی کم شود به حدی که دیگر تعدادشان از حد معمول پایین تر بیاید خواه ناخواه ممکن است این اتفاق رخ دهد، مثلا در جمعیت طبیعی خیلی از گونه ها به سن بلوغ می رسند مادر معمولا گونه های نر را از گروه بیرون می کند اما زمانی که جمعیت خیلی کم باشد و حیوان در شرایط اسارت باشد ممکن است این مسائل اتفاق بیفتد.