راهنمای مراقبت و کنترل انتقال و انتشار کروناویروس جدید ۲۰۱۹ از طریق حیوانات خانگی (سگ و گربه) - دکتر سید شهرام میرزمانی

 

راهنمای مراقبت و کنترل انتقال و انتشار کروناویروس جدید 2019  از طریق حیوانات خانگی (سگ و گربه(

ویژه صاحبان حیوانات خانگی و دامپزشکان و پیرادامپزشکان

تهیه و تنظیم:

دکتر سید شهرام میرزمانی

DVM – MPH - Ph.D. Candidate in Microbiolog

معاون بهداشت، اداره بهداشت، امداد و درمان نیروی دریایی راهبردی

رئیس کارگروه بهداشت و طب پیشگیری، اداره بهداشت، امداد درمان ستاد کل ن.م.

عضو کمیته کشوری پدافند غیر عامل و دامپزشکی نظامی سازمان نظام دامپزشکی

نسخه اول

دهم فرورین 1399

خلاصه:

کشور به احتمال زیاد، درگیر یک جنگ زیستی (Biowarfare) وسیعی است که روزانه تعداد زیادی افراد جامعه به بیماری کووید-19 مبتلا می شوند، تعدادی به مراکز درمانی مراجعه و بستری می شوند و تعدادی به مراقبت های ویژه نیاز دارند ودر نهایت تعدادی از هموطنان در صحنه این تهدید زیستی نابرابر کشته می‌شوند.

اثبات این‌که این ویروس یک سلاح های زیستی (bioweapons) است هم بسیار زمانبر است و هم دیگر اهمیتی ندارد؛ آنچه در این زمان اهمیت دارد این است که[1] این ویروس جدید [2] بسیار تهاجمی و کشنده،[4] نوپدید و ناشناخته است ،[5] و در طول طیف وسیعی از جنگ های اقتصادی، روانی و زیست محیطی میان چین و ایالات متحده امریکا در کشور ما گسترش یافته و [5]تقریبا تمام کشور را آلوده ساخته است و [6] امروز در عالم گیر شده است. گرچه کمی دیر است، یعنی بخشی از اقدامات دفاع زیستی قبل از تهدید از دست رفته است، مهمترین موضوع این است که امروز باید بایک رویکرد دفاع همه جانبه و یکپارچه زیستی (Total Biodefense) برای دوره زمانی حین و پس از تهدید اقدامات اساسی توسط تمامی ارکان نظام پیش بینی و به مورد اجرا گذاشته شود.

عالم گیری ویروس کرونا اهمیت همکاری بین دامپزشکان و پزشکان بر روی بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوانات را بیش از گذشته نمایان ساخته است. از این رو، سازمانی ها و نهادهای ملی فنی و اجرایی و آموزشی و پژوهشی دامپزشکی، و دامپزشکان و پیرادامپزشکان به عنوان "سربازان گمنام و خط مقدم دامپزشکی در خدمت بهداشت عمومی"با تدوین و تنظیم برنامه ها و اقدامات اصولی و کاربردی بالینی، تشخیصی و مراقبت و پایش مستمر امور مرتبط با بهداشت و سلامت انسان و حیوانات اهلی، خانگی و همراه و حیات وحشو محیط زیست و پیاده سازی اصول بهداشت، ایمنی، امنیت و دفاع غذایی با منشاء دامیبا رویکرد سلامت واحد (ارتباط و تداخل انسان، حیوان و محیط زیست) در سراسر کشور اطمینان و تضمین لازم را برای عموم مردم، صاحبان حیوانات و اعضای خانواده آنان و همکاران دامپزشک درگیر فراهم نمایند.

از زمان آغاز طغیان بیماری در ووهان، چین در اواخر دسامبر 2019، تاکنون بسیاری از کارشناسان و گروه های بهداشتی، پزشکی و دامپزشکی رسمی و سازمانی و غیر رسمی راهنماها، دستورالعمل ها و آئین نامه های فنی، اجرایی و آموزشی در ارتباط با موضوعات مختلف و مرتبط با همه گیری ویروس کووید-19 تدوین و منتشر ساخته اند که در نوع خود و در همه گیری های مشابه گذشته بی سابقه می باشد.

نسخه اول، راهنمای مراقبت و کنترل انتقال و انتشار کروناویروس جدید 2019 از طریق حیوانات خانگی (سگ و گربه)، ویژه صاحبان حیوانات خانگی و دامپزشکان و پیرادامپزشکان با مروری بر منابع و اخبار در دسترس بطور مختصر تنظیم شده است. امید است نیازهای اولیه این حوزه را برطرف نماید. در نهایت سعی خواهد شد در دوره زمانی ماهانه به روزرسانی و در بستر فضا و شبکه های مجازی بازنشر گردد.

مقدمه:

طغیان پنومونی در مردم چین نگرانی جهانی را درباره کروناویروس جدید (با نام SARS-Cov-2) به عنوان یک خطر جهانی بهداشت عمومی جلب کرده است. کروناویروس جدید پس از اطلاع از موارد پنومونی با علت ناشناخته در دسامبر سال 2019 شناسایی شد، که در ابتدا در شهر ووهان، پایتخت استان هوبئی، چین تشخیص داده شد. هزاران مورد در چین قبلاً شناسایی شدو سپس این بیماری توسط مسافران به بسیاری از کشورهای دیگر صادر شده است. در ابتدا، هیچشواهد مشخصی برای انتقال فرد به فرد وجود نداشت. در چند هفته گذشته، با این حال، گسترش فرد به فرد از SARS-Cov-2 از طریق قطرات تنفسی تایید شده است.

در حالی که روزانه تعداد بیشتری از این بیماری در سراسر جهان گزارش می شود، هنوز منبع دقیق شیوع آن مشخص نبود. در حال حاضر، هیچشواهدی مبنی بر وجود یک میزبان حیوانی خاص به عنوان مخزن ویروس وجود ندارد، و تحقیقات بیشتر در حال انجام است.

در اوایل مارس 2020، سازمان بهداشت جهانی اعلام كرد كه كروناویروس جدید یاکووید- 19(Covid-19) یک بیماریعالم گیر است. در وحشت ناشی از انتشار ویروس، مردم نه تنها نگران سلامتی خودشان هستند، بلکه نگران سلامت سگها، گربه ها و سایر حیوانات خانگی خود را نیزمی باشند. سگ هایی که ماسک صورت دارند در رسانه های اجتماعی در عکس ها ظاهر شده اند و باعث شده صاحبان حیوانات اهلی در همه جا از خود بپرسند: آیا سگ ها و گربه ها می توانند کروناویروس بگیرند؟

سازمان بهداشت جهانی (WHO)، مرکر پیشگیری و کنترل بیماری (CDC) و سازمان جهانی بهداشت دام (OIE) اعلام کرده که هیچ شواهدی بر آلوده شدن حیوانات خانگی و همراه یا خدماتی به کروناویروس وجود ندارد. همچنین پس ازتشخیص دو مورد سگ در هنگ کنگ و یک مورد گربه در بلژیک آلوده به کووید- 19 (Covid-19) در حال حاضر شواهدی مبنی بر اینکه حیوانات خانگی و همراه از جمله سگ و گربه می توانند منبع عفونت کروناویروس جدید باشند یا اینکه آنها ممکن است به آن مبتلا شوند، وجود ندارد.

مسئولین و کارشناس بهداشت حیوانات سازمان های مختلف از مردم خواستند که وحشت نكنند، زیرا هیچ شواهدی وجود ندارد كه مردم بتوانند به وسیله حیوانات خانگی خود آلوده شوند. در همه گیری 2003 سارس در چین نیز گربه ها و سگ ها بیمارنشدندیا ویروس را به انسان منتقل نکردند.

در حالی که به نظر می رسد SARS-Cov-2 از یک منبع حیوانی سرچشمه گرفته است، اما اکنون ازفرد به فرد در حال انتشار است. تصور می شود كه انتشارفرد به فرد عمدتاً از طریق قطرات تنفسی تولید شده توسط فرد آلوده هنگام سرفه یا عطسه اتفاق می افتد. در حال حاضر، مشخص نیست که چگونه این ویروس به راحتی و یا پایدار بین افراد انتشار مییابد.

حقایق و واقعیت ها:

تا به امروز، حقایق و واقعیت های اساسی در مورد ویروس کووید-19 عبارتند از:

1. عامل بیماری کووید -19، ویروس بتاکروناویروس با نام علمی SARS-Cov-2 (سابقاً 2019-nCoV) است.

2. گسترش فعلی ویروس کووید-19 نتیجه انتقالانسان به انسان و روابط اجتماعی است.

3. روش انتقال اولیه ویروس کووید-19 از طریق قطرات تنفسی سرفه و عطسه و روش انتقال ثانویه از طریق تماس با سطوح و اشیاء آلوده، تماس دست آلوده با دهان، بینی و چشم است.

4. در 203 کشور جهان، بیش از730 هزار نفر مبتلا به بیماری کووید-19 شناخته شده اند و بیش از 34 هزار نفر آنها در اثر این ابتلا به بیماری جان خود را از دست داده اند.

5. شواهد محدودی مبنی بر اینکه حیوانات خانگی و همراه مانند سگ و گربه، می توانند به ویروس کووید -19 یا SARS-Cov-2 آلوده شوند، وجود دارد.

6. هیچ شواهدی مبنیبر این که حیوان خانگی و همراه (سگ ها یا گربه ها) می تواند منبع عفونت حیوانات دیگر یا انسان ها برای کووید-19 باشد، وجود ندارد.

7. هیچ شواهدی وجود ندارد که نشان دهد حیوانات خانگی آلوده شده توسط انسان مبتلا به کووید-19 در شیوع و انتشار این بیماری به دیگران نقش دارند.

8. هیچ شواهدی مبنیبر این که حیوان خانگی (سگ ها یا گربه ها) می توانند به بیماری کووید-19 در اثر تماس با سایر انسان ها یا حیوانات خانگی مبتلا یا آلوده به ویروس کووید-19 مبتلا شوند، وجود ندارد.

9. حیوانات خانگی از جمله سگ و گربه به شکل مکانیکی می‌توانند ناقل ویروس کووید-19 باشند.

10. تاکنون هیچ موردی از انتقال ویروس کووید-19 از طریق فرآورده های با منشاء دامی به صورت مستقیم به انسان گزارش نشده است.

11. مطالعات برای درک بهتر استعداد ابتلای گونه های مختلف جانوری به ویروس کووید-19 و ارزیابی پویایی عفونت در گونه های حیوانی حساس در حال انجام است.

12. بنابراین، درحال حاضر، هیچ توجیهی در مورد اقدامات علیه حیوانات خانگی و همراه وجود ندارد ناشی از ترس ابتلا به این بیماری ازطریق حیوانات وجود ندارد که می تواند رفاه آنها را به خطر بیاندازد.

13. گزارش های شناسایی ویروس کووید-19 در سگ و گربه کاملاً شگفت آور و قابل تامل است. اما این بدان معنا نیست که اوضاع در حال تغییر هستند یا این که ما خطر بیشتری نسبت به دیروز داریم. این فقط بر اهمیت توجه به اقدامات اساسی بهداشتی و  کنترل عفونت در هنگامی تماس های نزدیک با حیوانات تأکید دارد.

14. آگاهی ها، اطلاعات و دانش و یافته های ما درباره وضعیت ویروس و بیماری کووید-19 در انسان و سایر حیوانات به سرعت در حال تغییر است، بنابراین، لازم است اطلاعات در دسترس به روزرسانی شوند.

15. برای مبارزه با بیماری کووید-19 در حال حاضر واکسن و دارو اختصاصی در دسترس نیست، بنابراین، اتخاذ روش های اصولی پیشگیری و کنترل بیماری در اولویت ارتباط بین جمعیت های انسانی و حیوانی می باشد.

کووید- 19 (COVID-19)

کروناویروس ها (Coronaviruses/CoV)، ازخانواده كروناویریده «Coronaviridae »ویروس های دارای ریبونوکلئیک اسید (RNA ) تک رشته ای و پوشینه‌دار در اندازه 80 تا 220 نانومتر و اغلب کروی شکل هستند. آنها در زیر خانواده کروناویرینه «Coronavirinae» بر پایه ویژگی‌های ژنتیکی و سرولوژیکی به چهار جنس آلفا، بتا، گاما و دلتا كروناویروس تقسیم می‌شوند. نام این ویروس ها که از واژه کرونا (Corona) به معنای تاج  (crown) گرفته شده است اشاره به ساختار تاجی شکل پروتئین های آن دارد که اطراف غشای لیپیدی ویروس را فرا گرفته است.

زیرخانواده کروناویرینه شامل تعدادی از ویروس های بیماری زا در پستانداران و پرندگان است که تعدادی از بیماری‌ها از جمله پنومونی، آنتریت، هپاتیت، آنسفالومیلیت، نفریت و دیگر اختلالات را ایجاد می‌کند. عفونت‌های کروناویروسی و شبه کروناویروسی در خوک، گاو، اسب، شتر، گربه، سگ، جوندگان، پرندگان، خفاش‌ها، خرگوش، راسو، سمور و گونه‌هایی از حیات وحش توصیف شده است، هر چند بسیاری از عفونت‌های کروناویروسی به صورت تحت بالینی هستند.

ویروس های آلفا و بتا-کورناویروس ها معمولاً پستانداران را آلوده می کنند، در حالی که ویروس های گاما و دلتا کروناویروس ها معمولاً پرندگان و ماهی ها را آلوده می کنند. کرونا ویروس سگ سانان، که می تواند باعث اسهال خفیف و کروناویروس گربه سانان می تواند باعث پریتونیت عفونی گربه (FIP) شود، هر دو آلفا-کروناویروس هستند. این کروناویروس ها با طغیان کروناویروس جدید-2019 ارتباطی ندارد.

عفونت های کروناویروسی در طیف وسیعی از گونه‌های پستانداران و پرندگان و انسان رایج هستند. از نظر اندازه، این خانواده ویروسی جزو ویروس‌های نسبتاً بزرگ است. هرچند برخی از سویه های کروناویروس ها زئونوز هستند، بدین معنی که می توانند بین حیوانات و انسان منتقل شوند اما بسیاری از سویه های این ویروس ها ویژگی زئونوز بودن را ندارند. اعتقاد بر این است که مهره‌داران خونگرم پروازکننده، میزبان‌های نهایی برای استخر ژنی کروناویروس هستند و کرونا ویروس‌های آلفا و بتا با خاستگاه خفاش و کروناویروس های گاما و دلتا دارای خاستگاه پرندگان می‌باشند.

خفاش ها دستکم میزبان 30 گونه (بیش ترین تعداد) کرونا ویروسهستند.مراقبت در خصوص انتقال بین گونه ای باید بطور اختصاصی در اطراف بازارهای حیوانات،مزارع پرورش، کشتارگاه ها و قصابی ها انجام شود، زیرا حفاظت از این مکان ها، یکی از راه های حفاظت انسان از بیماری های زئونوز جدید است.معمولا،نحوه جابجایی ویروس ها از یک گونه به گونه دیگر، گاه با تأثیرات ویرانگر بر روی انسان، درک و مشخص می شود.

نمودار میزان نسبی شناسایی کروناویروس ها در خفاش از دو زیر جنس آلفا و بتا کروناویروس از سال 2008 تا 2017 در هنگ کنگ (محل کشف نخستین کرونا ویروس شبه سارس در خفاش نعل اسبی) را نشان می دهد.

در دسامبر 2019، موارد انسانی مبتلا به پنومونی با عامل ناشناخته در شهر ووهان (Wuhan) استانهوبی (Hubei) در چین گزارش شد. درنهایت سویه جدیدی از کروناویروس ها توسط دانشمندان چینی به عنوان عامل مسبب این بیماری معرفی گردید. در ژانویه 2020، سازمان جهانی بهداشت (WHO) به طور موقت ویروس جدید را به عنوان کروناویروس جدید 2019 (2019-nCoV) نامگذاری کرد. در نهایت در 11 فوریه این کروناویروس جدید توسط کمیته بین المللی طبقه بندی ویروس ها (ICTV ) به عنوان 2-SARS-CoV  معرفی شده است. اسم علمی این ویروس همچنین به ویروس کووید- 19 یا ویروس مسئول کووید-19 و بیماری ناشی از این ویروس بیماری کروناویروس 2019 (Coronavirus Disease-2019) به طور خلاصه کووید-19 (COVID-19) نامگذاری شده است که یک بیماری نوپدید و جدید است.

از نظر طبقه بندی ویروس کووید- 19، به زیر جنس ساربکوویروس (نام جدید گروه B) که متعلق به بتاکروناویروس ها است که از نظر توالی ژنومی 79 درصد به ویروس سارس و 50 درصد به ویروس مرس شباهت دارد. تا قبل از ظهور SARS-Cov-2، ، فقط شش کروناویروس شناخته شده وجود داشت که قادر به آلوده کردن انسان و ایجاد بیماری تنفسی بودند، از جمله سارس، سندرم حاد تنفسی حاد کروناویروسیSARS-CoV (شناسایی شده در سال های 2002/2003) و مرس، سندرم تنفسی خاورمیانه کروناویروسی MERS-CoV (شناسایی شده در سال 2012). ویروس SARS-Cov-2 از نظر ژنتیکی بیشتر با SARS-CoVتاMERS-CoV ارتباط دارد، اما هر دو بتا کروناویروس هستند که منشاء آنها خفاش ها هستند. در حالی که مشخص نیست که آیا کووید-19 همانند سارس و مرس رفتار خواهد کرد، بر اساس اطلاعات موجود درباره این دو ویروس می توان توصیه های مربوط به کووید-19 را ارائه کرد. میزان تلفات کووید-19 نسبت به  سارس (10 درصد) و مرس (35 درصد) کمتر (2 تا 3 درصد) پیش بینی شده است اما سرعت انتشار و گسترش کووید-19 بیشتر از سارس و مرس می باشد.

بیماری کووید-19 در انسان

در انسان، کروناویروس ها می توانند موجب ایجاد بیماری های با شدت مختلف از سرماخوردگی خفیف تا بیماری های تنفسی با حدت بالا مانند سندرم شدید حاد تنفسی یا سارس (Severe Acute Respiratory Syndrome/ SARS) و نشانگان تنفسی خاورمیانه یا مرس (Middle East Respiratory Syndrome /MERS) شوند. کروناویروس عامل مسبب سارس از نوعی پستاندار گوشتخوار به نام (civets) به انسان و کروناویروس عامل بیماری مرس از شترهای تک کوهانه (dromedary camels) به انسان منتقل شده است.

بیماری کروناویروس جدید (کووید-19) یک بیماری عفونی است که توسط یک کروناویروس جدید و نوپدید، به تازگی کشف شده ایجاد می شود. ویروس کووید-19 افراد مختلف را به روش های مختلفی تحت تأثیر قرار می دهد. کووید-19 یک بیماری تنفسی است و بیشتر افراد آلوده به ویروس کووید-19، علائم بیماری تنفسی خفیف تا متوسط ​​را تجربه می کنند و بدون نیاز به درمان خاص بهبود می یابند. افرادی که شرایط پزشکی زمینه ای مانند بیماری های قلبی عروقی، دیابت، بیماری مزمن تنفسی و سرطان دارند و افراد مسن بالای 60 سال نیز به احتمال زیاد در معرض خطر ابتلا به شکل جدی یا شدید بیماری و مرگ قرار دارند.

علائم شایع بیماری کووید-19 شامل تب، خستگی و سرفه خشک و سایر علائم تنگی نفس، بدن درد و گلو درد و کمتر اسهال، حالت تهوع یا آبریزش بینی می شود.

افرادی که علائم خفیفی دارند و یا سالم هستند برای دریافت مشاوره در مورد آزمایش و ارجاع به پزشک معالج باید سامانه برخط اطلاع رسانی بیماری کووید-19 تماس بگیرند. مبتلایان به تب، سرفه یا مشکل تنفسی باید با پزشک معالج خود تماس گرفته و یا به مراکز مراقبت پزشکی خاص این بیماری مراجعه نمایند. تا این تاریخ، هیچ واکسن یا درمان خاصی برای کووید-19 وجود ندارد. با این حال، بسیاری از کارآزمایی بالینی در حال انجام است که واکسن ها و روش های درمانی بالقوه را ارزیابی نمایند.

آیا حیوانات مسئول کووید-19 در انسان هستند؟

روش غالب انتقال کووید-19 از انسان به انسان است. شواهد موجود نشان می دهد که ویروس کووید-19 از یک منبع حیوانی پدید آمده است. تحقیقات برای یافتن این منبع (از جمله گونه های درگیر) و تعیین نقش احتمالی مخزن حیوانات در این بیماری در حال انجام است. با این حال، تا به امروز، شواهد علمی کافی برای شناسایی منبع یا توضیح مسیر اصلی انتقال از یک منبع حیوانی به انسان وجود ندارد.

داده های توالی ژنتیکی نشان می دهد که ویروس کووید-19 خویشاوند نزدیک سایر کروناویروس ها است که در جمعیت خفاش نعل اسبی (Rhinolophus bat) درحال گردش است. این احتمال وجود دارد که در انتقال به انسان یک میزبان واسط درگیر باشد.

اولویت های تحقیق درباره منشأ حیوانی آن توسط گروه مشاوره غیر رسمی OIE در مورد کووید-19 مورد بحث و بررسی قرار گرفت و در انجمن جهانی تحقیقات و نوآوریWHO (11 تا 12 فوریه 2020) توسط رئیس کارگروه حیات وحش OIE ارائه شد.

آیا انسان می تواند ویروس کووید-19 را به حیوانات منتقل نماید؟

اکنون که شیوع عفونت های ویروس کووید-19 به طور گسترده در جمعیت انسانی توسط تماس فرد به فرد توزیع شده است، احتمال آلودگی برخی حیوانات از طریق تماس نزدیک با افراد آلوده وجود دارد. تا به امروز، دو سگ و یک گربه به دنبال تماس نزدیک با انسان های آلوده، آزمایش ویروس کووید-19 آنها مثبت بوده است. بنابراین، از آنجا که ویروس کووید- 19 عمدتاً از طریق قطرات تنفسی تولید شده هنگام صحبت، عطسه و سرفه کردن فرد آلوده منتقل می شود. برای محافظت از خود و دیگران و حیوانات خانگی اصول بهداشت فردی و تنفسی را باید رعایت نمائید.

آیا حیوانات خانگی می توانند به کووید- 19 مبتلا شوند؟

سگ ها و گربه ها می توانند به انواع خاصی از کروناویروسی ها مانند کروناویروس روده ای سگ (Canine enteric coronavirus)، عامل بیماری روده ای بسیار واگیر دار و کروناویروس تنفسی سگ (Canine respiratory coronavirus)، عامل بیماری تنفسی،و کروناویروس گربه (Feline coronavirus)، عامل بیماری روده ای و پریتونیت عفونی مبتلا شوند اما اعتقاد بر این است که این کروناویروس جدید ، به نام کووید- 19 ، تهدیدی برای سلامتی سگها و گربه ها نیست.

در حال حاضر پاسخ روشنی به احتمال ابتلا حیوانات خانگی به بیماری کووید-19وجود ندارد. زیرا هیچ مدرکی مبنی بر بیماری حیوانات خانگی در دسترس نیست. کارشناسان بیماری های عفونی و همچنینCDC ، OIE و WHO اعلام کردند که هیچ شواهدی مبنی بر این که سگ یا گربه های خانگی می تواند منبع عفونت SARS-CoV-2، و انتشار کووید- 19 به افراد باشد و یا به بیماری مشابه با انسان مبتلا شوند، وجود ندارد.

خدمات دامپزشکی هنگ کنگ شواهدی به OIE گزارش داد که دو سگ به ویروس کووید-19 به دنبال مواجهه و تماس نزدیک با صاحبان بیمار مبتلا به کووید-19 آلوده شده اند. این آزمایش که با روش RT-PCR انجام شد، حضور ماده ژنتیکی ویروس کووید-19 را نشان داد. این سگ ها هیچ علائم بالینی بیماری را نشان نمی داد.

بنابراین، هنوز هیچ شواهدی وجود ندارد که نشان دهد سگها و گربه ها در شیوع این بیماری انسانی نقش دارند یا بیمار می شوند. مطالعات بیشتر در حال انجام است تا بدانیم که آیا و چگونه حیوانات مختلف ممکن است توسط ویروس کووید-19 مبتلا شوند.

اما، از آنجا که حیوانات می توانند بیماری های دیگری را در مردم گسترش دهند و افراد نیز می توانند بیماری ها را به حیوانات انتقال دهند، بهترین کار این است که همیشه قبل و پس از تماس و ارتباط و تعامل با حیوانات، اصول بهداشت فردی به ویژه شستشوی دستان خود را رعایت نمائید.

آیا حیوانات خانگی می توانند کووید- 19 را گسترش دهند؟

«لی لانژوان» اپیدمیولوژیست و نماینده کمیسیون بهداشت ملی چین به صاحبان حیوانات اهلی در چین هشدار داد که نسبت به سلامتی خود و سلامتی حیوانات خانگی خود هوشیار باشند: اگر حیوانات خانگی بیرون بروند و با فرد آلوده ارتباط برقرار کنند، احتمال عفونت دارند. در آن زمان، حیوانات خانگی باید جدا شوند. علاوه بر مردم، باید مراقب سایر پستانداران به ویژه حیوانات اهلی باشیم. "

مرکر کنترل و پیشگیری از بیماری ایالات متحده امریکا (CDC) اعلام کرده "اگرچه به نظر می رسد این ویروس از منبع حیوانی پدید آمده است، اما اکنون از فرد به فرد دیگر در حال گسترش است. اما توصیه میشود افرادی که به چین سفر می کنند از تماس با حیوانات زنده و مرده اجتناب نمایند، اما هیچ دلیلی وجود ندارد که فکر کنیم هر گونه حیوان خانگییا حیوانات اهلی ممکن است منبع عفونت این کروناویروس جدید باشد.

دو سگ در هنگ کنگ که صاحبان آنها از نظر کووید- 19 مثبت بودند، آزمایش آنها نیز مثبت ارزیابی شدکه مقامات بهداشتی "احتمال می دهند که این مورد انتقال انسان به حیوان" است. مقامات بهداشتی تأكید می كنند كه "در حال حاضر هیچ شواهدی مبنی بر این که حیوانات اهلی و خانگی می تواند باعث عفونت کووید- 19 یا بیمار شدن آنها شوند، وجود ندارد."

این امکان وجود دارد که یک فرد مبتلا به کووید- 19 بتواند حیوان خانگی خود را عطسه و سرفه آلوده کنند، و سپس فرد دیگری بتواند آن حیوان را لمس کرده و بیماری را منتقل نماید. کارشناسان دامپزشکی معتقدند که خطر انتقال آن کم است. کووید- 19 نسبت به سطوح نرم (برای مثال، خز، مقوا) بیشتر بر روی سطوح سخت و بی جان (مانند شیشه، فلز) زنده می ماند. با این وجود، حیواناتی که با افراد بیمار زندگی می کنند باید از افراد و حیوانات دیگر (در قرنطینه خانگی) نگهداری نشوند، همانطور که افرادی که با افراد بیمار زندگی می کنند، باید از تماس با دیگران و حیوانات خانگی خودداری کنند.

سگ و گربه به نوعی از ویروس کرونا مبتلا می‌شدند که مشکلات گوارشی ایجاد می نماید اما این نوع از کرونا به انسان منتقل نمی‌شود و فقط سگ و گربه را مبتلا می‌کند. حیوانات خانگی مانند سگ و گربه به عفونت کووید- 19 مبتلا نمی شوند اما ممکن است ویروس روی مو و پوست و دهان و بینی بدن آنها بنشیند، آنها می تواند باعث انتقال مکانیکی ویروس شود.

کروناویروس جدید و حیوانات خانگی

احتمال دارد که دو مورد مثبت سگ و یک مورد گربه آلوده به کروناویروس نمونه ای از انتقال انسان به حیوان (human-to-animal transmission)، این ویروس باشد. زیرا از ابتدای طغیان بیماری کووید- 19 در چین و سایر کشورها، دو سگ در طییک غربالگری بر روی 17 سگ و 8 گربه در هنگ کنگ و یک گربه در بلژیک که در تماس نزدیک با افراد حامل ویروس زندگی می کردند،  از نظر کووید- 19 مثبت بودند. سایر حیوانات خانگی که در مرکز نگهداری و قرنطینه حیوانات خانگی بندر هنگ کنگ نگهداری شدند، از نظر این ویروس کشنده در آزمایش ها منفی بودند و به صاحبان آنها برگردانده شدند. هیچكدام از این حیوانات در هنگ کنگ هیچ نشانه بالینی از بیماری کووید- 19 را نشان ندادند و تنها دو مورد آنها از نظر ویروس کووید- 19 مثبت بودند. این سگ ها از نزدیک تحت كنترل و آزمایش های مكرر قرار خواهند گرفت. اما در گربه خانگی آلوده به ویروس کووید- 19 در بلژیک حدود یک هفته پس از بیمار شدن صاحب خود مشكلات تنفسی و گوارشی (استفراغ، اسهال) گذرا توسعه پیدا کرد.

سرویس آزمایشگاه های دامپزشکی IDEXX در تاریخ 13 مارس 2020 اعلام کرد که در طی اعتبارسنجی سیستم جدید آزمایشگاه دامپزشکی خود برای ویروس SARS-CoV-2، هزاران نمونه سگ و گربه را ارزیابی کرده و نتیجه مثبتی تشخیص داده نشده است. این نمونه ها برای توسعه آزمایش و اعتبارسنجی نمونه های ارسالی به آزمایشگاه های مرجع IDEXX برای سایر نیازهای آزمایش PCR سلامت حیوانات جمع آوری گردید. در حالی که این خبر خوب است، اما این آزمایشگاه حیواناتی را که با موارد تائید شده کووید-19 در تماس بوده اند را در این اعتبارسنجی آزمایش نکرده است. آزمایشگاه های مرجع IDEXX یک شبکه جهانی با بیش از 80 آزمایشگاه مرجع دامپزشکی در ایالات متحده، کانادا، استرالیا، نیوزیلند، ژاپن، کره جنوبی، آفریقای جنوبی، برزیل و در سراسر اروپا است.

بنابراین، مراقبت و کنترل بیماری حیوانات خانگی در تماس با افراد مبتلا به ویروس کووید- 19 توسط همکاری سازمان های پزشکی و دامپزشکی با رسیدگی موارد مشابه باید تداوم داشته باشد. زیرا، یافتن حیواناتی که به بیماری های نوپدید آلوده هستند، امری عادی نیست.

مورد (1)

در 28 فوریه مقامات هنگ کنگ اعلام کردند که سگ خانگی متعلق به یک بیمار مبتلا به کووید- 19 در آزمایش از نظر کروناویروس جدید "مثبت ضعیف" بوده است. پومرینیایی 17 ساله، هیچ علائمی نداشته و فقط به خاطر اینکه در تماس با فرد بیمار مبتلا به کووید- 19 بوده، در 26 فوریه بلافاصله به مرکز نگهداری و قرنطینه حیوانات خانگی (یک مرکز دولتی) انتقال داده شد و در قرنطینه اجباری به سر می برد.پس از معاینه دامپزشکی، سواب های بینی، دهان، رحم و همچنین مدفوع پس از بستری شدن سگ در مرکز قرنطینه گرفته شد. نمونه های بینی و دهان از نظر SARS-CoV-2 مثبت شدند. سگ هیچ علائم بالینی خاصی نداشت. نمونه های دیگر اخذ شده در 28 فوریه نیز مثبت شدند. تحقیقات برای تعیین مدت زمان شناسایی ویروس ادامه دارد.

صاحب این سگ، یک زن 60 ساله بود که در 25 فوریه آلوده شناخته شده و در بیمارستان بستری گردید. وی پس از بهبودی در 8 مارس به خانه بازگشت. ابتلا برخی از نزدیكان این زن به ویژه هم خانه ای وی نیز به کروناویروس تأیید شد.

هیچ شواهدی مبنی بر اینکه حیوانات خانگی می تواند باعث عفونت کروناویروس شوند یا منبع عفونت در افراد باشد، وجود ندارد. اما آزمایش های بیشتری برای تأیید اینکه آیا واقعاً سگ آلوده بوده یا این نتیجه ناشی از آلودگی محیطی دهان و بینی آن است، باید انجام شود.

این سگ بارها در طول قرنطینه آزمایش شد. نتایج آزمایش ها در اولین مورد سگ خانگی که بارها و بارها آزمایش آن از نظر ویروسکووید- 19مثبت ضعیف شد. در مجموع پنج آزمایش از نمونه های بینی و دهانی آن نتایج مثبت "ضعیف" نسبت به کروناویروس جدید نشان دادند. مثبت ضعیف بدین به معنی است که مقدار کمی از  RNA SARS-CoV-2 در نمونه‌ها دیده شده و نمی‌تواند تفریق کند که این نمونه‌ها آیا حاوی خود ویروس هستند یا فقط قطعات RNA از ویروس   RNA SARS-CoV-2هستند. این نتایج نشان دهنده سطح پایین آلودگی به این ویروس است.

مقامات بهداشتی و دامپزشکی هنگ کنگ پس از مشاوره با سازمان جهانی بهداشت حیوانات (OIE) به اتفاق آرا موافقت کرده اند که این نتایج حاکی است این سگ از نظر آلودگی سطح کمی دارد و احتمالاً این مورد از انتقال انسان به حیوان است از طریق تماس نزدیک و محافظت نشده باعث انتشار ترشحات بینی و دهان فرد بیمار به داخل مجرای تنفسی فوقانی سگ خانگی و همراه وی شده است. این واقعیت حاکی از آن است که سگ ممکن است دچار عفونت در سطح پایین شده باشد، احتمالاً در اثر انتقال انسان به حیوان ایجاد شده است.

آزمایش های سرولوژی با با روش واکنش زنجیره ای پلیمراز/رونویسی معکوس سریع یا روش RRT-PCR(real-time reverse transcriptase/polymerase chain reaction) یک روش حساس و ویژه است که با سایر ویروس‌های کرونا در سگ و گربه واکنش متقاطع نشان نمی دهد، برای جستجوی آنتی بادی کروناویروس در خون این سگ، از 2و 5 مارس انجام شد، در 12 مارس منفی شد. بر اساس دو آزمایش آخر که در 12 و 13 مارس انجام شده بود- ثابت شد که نمونه های این سگ منفی است که آن اجازه داده شد، مرکز را ترک کند و به خانه برگردد. یعنی هیچ آنتی بادی اختصاصی برای کروناویروس در سیستم بدن آن یافت نشده است. در آن زمان، اعلام شد که نتیجه آزمایش منفی سرولوژی نشان نمی دهد، سگ به این ویروس آلوده شده باشد. بنابراین، آزمایش‌های اولیه نشان دادت عدادی ویروس در سیستم تنفسی حیوان به علت تماس با فرد بیمار وجود داشته که در ابتدا ضعیف و پس از قرنطینه سگ در آزمایشات بعدی غیرقابل شناسایی شده بودند.

اولین سگی که در جهان آلوده به کروناویروس شناخته شده بود پس از بازگشت از قرنطینه به خانه در مدت سه روز درگذشت. صاحب سگ در 16 مارس به مقامات اداره کشاورزی، شیلات و حفاظت (AFCD) هنگ کنگ گزارش کرد که سگ وی درگذشته است. مالک وی حاضر نشد برای بررسی و تعیین علت مرگ این سگ کالبد شکافی شود. یک منبع دامپزشکی اعلام کرد که بعید است که این سگ در اثر  کووید- 19، بیماری ناشی از کروناویروس درگذشته باشد، بلکه می توان علت فوت وی را پیری و بیماری های زمینه ای آن اشاره کرد. در نتیجه مرگ این سگ هیچ ارتباطی با ابتلا به ویروس کووید- ۱۹ ندارد.

در برخی موارد بدون علامت یا خفیف عفونت های انسانی با انواع دیگرکروناویروس ها شناخته شده، آنتی بادی ها همیشه ممکن است ایجاد نشود. آرایش ژنتیکی ویروس موجود در سگ و همه افراد در تماس با آن بسیار مشابه بود.نتایج توالی ژنوم نشان می دهد که ویروس احتمالاً از افراد آلوده انتشار یافته و متعاقباً سگ را آلوده کرده است.

حیوانات ویروس ها را بین یکدیگر انتشار می دهند که از نظر ژنتیکی از ویروس های انسانی متمایز هستند. تمایز ژنتیکی انتقال بیماری ها به یکدیگر و انسان در حیوانات خانگی بسیار دشوار می کند. به استثنای ویروس هاری، که شناخته شده از سگ به افراد دیگر منتقل می شود. سگ هنگ کنگ تنها نمونه شناخته شده در سراسر جهان است که یک حیوان خانگی نسبت به ویروس عامل کووید- ۱۹ آزمایش آن مثبت بوده است و دانشمندان نسبت به دقت و صحت این آزمایش شک دارند. ما هنوز منتظر دریافت اطلاعات بیشتری در مورد اینکه آیا سگ در هنگ کنگ به ویروس آلوده شده است، یا اینکه آیا این ویروس فقط در سگ حضور داشته است، و به آن به شکل عفونی آلوده نشده است. تا زمانی که مقامات هنگ کنگ اطلاعات بیشتری ارائه ندهند ما هنوز نمی دانیم که آیا سگ یا حیوانات دیگر یا افراد می تواند بیمار شوند، یا اینکه آنها می توانند این ویروس را حمل کنند و به دیگران منتقل نمایند، اگر این بوده باشد؟ این یک مورد نادر است.

این سگ در قرنطینه هیچ علائمی از این بیماری نشان نداد. آلودگی محیطی ممکن است باعث ایجاد واکنش مثبت اولیه شود و سگ در روزهای آینده بارها مورد آزمایش و آزمایش قرار گیرد. تفسیر معنای مثبت ضعیف بسیار دشوار است. سوء ظن در بین دانشمندان در مورد اینکه آیا این یک مثبت واقعی است؟ وجود دارد. تا زمانی که اطلاعات دیگری بدست نیاید، صاحبان حیوانات اهلی می توانند با اطمینان خاطر داشته باشند که ویروس بین حیوانات خانگی، صاحبان و سایر حیوانات خانگی گسترش نمی یابد. با این حال، احتمال بیشتری وجود دارد که برخی از میکروب ها بین صاحبان و حیوانات خانگی آنها انتشار یابد، بنابراین شستشوی دست همواره توصیه می شود. بنابراین، خطر ابتلا کووید- ۱۹ به حیوانات خانگی در این زمان کم است. درک درباره ویروس ناشی از کووید- ۱۹ همچنان ادامه دارد، و اطلاعات درباره این بیماری و تأثیر آن روی حیوانات اهلی و صاحبان آنها می تواند در هفته ها و ماه های آینده تغییر کنند.

مورد دوم:

هنگ کنگ تأیید کرد که دومین سگ نژاد ژرمن شیپرد متعلق به یک زن 30 ساله، بیمارکووید- 19 آلوده شده است. این سگ به همراه سگ دیگری از همان خانه به قرنطینه منتقل شد. وی در تاریخ 27 فوریه به پاریس و لندن سفر کرد و در تاریخ 6 مارس وارد هنگ کنگ شد. وی روز چهارشنبه از نظر کووید- 19 آزمایش شد که مثبت بود. در شوهر وی نیز علائم توسعه پیدا کرد و در بیمارستان بستری گردید.

مقامات رفاه حیوانات هنگ کنگ روز پنجشنبه 19 مارس تأیید کردند که دومین سگ متعلق به یک صاحب آلوده به کروناویروس جدید مبتلا شده است. این سگ نژاد ژرمن شیپرد دو ساله با شخصی که مبتلا به کووید- 19تشخیص داده شده، زندگی می کرد و روز چهارشنبه، همراه با یک سگ نژاد مخلوط چهار ساله از همان خانه به قرنطینه فرستاده شد. این سگ ها در مرکز دولتی در آشیانه های جداگانه نگهداری می شوند. سواپ های دهان و بینی که روزهای چهارشنبه و پنجشنبه از آنها گرفته شد، نتیجه آزمایش برای سگ نژاد ژرمن شیپرد مثبت اعلام شد، اما برای سگ نژاد مخلوط نتیجه منفی بود.

پروفسور ملک پیریس، ویروس شناس برجسته بهداشت عمومی در دانشگاه هنگ کنگ که به تجزیه و تحلیل ملکولی نمونه ها کمک کرده است، گفته است که برای بررسی بیشتر آزمایش خون انجام خواهد شد، اما نمونه ها باید حداقل 10 روز پس از شروع عفونت اخذ شود، زیرا باید اجازه داد تا آنتی بادی ها توسعه یابند. بسیار محتمل است که دو مورد مثبت در هنگ کنگ نمونه هایی از انتقال انسان به سگ باشد. همچنین وضعیت سگ نژاد مخلوط نیز پیگیری خواهیم شد، اما آزمایشآن منفی بوده است.

مورد سوم:

یک گربه خانگی به ویروس کووید- 19 از طریق صاحب بلژیکی خود مبتلا شد. مقامات بهداشتی بلژیک روز جمعه 27 مارس بر اساس یافته های محققان دانشکده دامپزشکی لیژ، بلژیک اعلام کردند که گربه حیوان خانگی پس از ابتلای یک زن، صاحب وی به ویروس کووید-19 آلوده شده است. این مورد ممکن است اولین مورد محتمل انتقال ویروس کووید-19 از انسان به گربه باشد، اگر چنین باشد، بسیار نادر است، اما مقامات هرگونه خطر انتقال آلودگی به انسان از حیوانات خانگی منتفی نمی دانند. این گزارش مشابه به موارد هنگ کنگ است که دو سگ در طی یک غربالگری، از نظر کووید- 19 مثبت بودند. این بیماری یک مورد تک گیر است که می تواند پس از تماس نزدیک حیوانات و انسان های آلوده اتفاق افتاده باشد. این ویروس می تواند از انسان به حیوانات منتقل شود اما هیچ دلیلی وجود ندارد که حیوانات بتوانند ناقلین این همه گیری در جمعیت انسانی باشند. آژانس ایمنی مواد غذایی بلژیک در بیانیه ای اعلام کرد که برخلاف سگ های هنگ كنگی که هیچ علامت بالینی نداشتند، در این گربه حدود یک هفته پس از بیمار شدن صاحب وی مشكلات تنفسی و گوارشی (استفراغ، اسهال) گذرا توسعه پیداکرده است. ویروس SARS-CoV-2  در مدفوع و استفراغ گربه شناسایی شد. اما مشخص نیست آزمایش مورد استفاده PCR یا جداسازی ویروس بوده است. و همچنین مشخص نشده که علائم گوارشی یا تنفسی در این گربه به دلیل عفونت با کووید-19 یا سایر کروناویروس مشترک یا خاص گربه ایجاد شده است. بنابراین به عنوان یک اقدام احتیاطی، توصیه می شود که در هنگام برخورد با حیوانات خانگی قوانین بهداشت فردی (پس از دست زدن به حیوانات، دستان خود را بشویید و اجازه ندهید حیوان دستان و صورت شما را لیس بزند و غیره) را کاملا رعایت نمایند و از تماس نزدیک با حیوانات خانگی خودداری کنید. هدف پیشگیری از انتقال این ویروس به حیوان و جلوگیری از تبدیل شدن حیوانات خانگی به عنوان یک حامل ویروسی است.

هنوز مشخص نیست که آیا گربه به دلیل ویروس بیمار شده است یا به دلایلی دیگر. از لحاظ تئوری، گربه ها گونه ای هستند که ممکن است مستعد ابتلا به این ویروس باشند. با این حال، این به یقین به معنای این نیست که گربه ها می توانند ویروس را گسترش دهند یا به آن بیمار شوند. اما صاحبان گربه باید آگاه باشند، اما نگران نباشند، و مطمئناً نباید از مراقبت از گربه خود، دست بردارید.

مورد چهارم:

در روستای شورآبه بهرام بیگ در بخش کوهنانی شهرستان کوهدشت، استان لرستان سه قلاده سگ تلف شدند و به منظور آرامش روانی مردم اداره دامپزشکی باهمکاری دانشگاه علوم پزشکی استان از این حیوانات نمونه برداری بعمل آورده و نمونه ها را ششم فروردین به آزمایشگاه دانشگاه علوم پزشکی ارسال شد. علایم حاد ابتلا به ویروس کرونا در سایر حیوانات خانگی منطقه مشاهده نشد. اقدامات بهداشتی تا شعاع ۱۰ تا ۱۲ روستای اطراف ضدعفونی و گندزدایی انجام گردید و کاملا منطقه تحت کنترل و پایش یک تیم کارشناسی قرار گرفت. هر ساله در فصل بهار بیماری ویروسی گوشتخواران با علایم تب، ضعف بدنی و تلفات در بین آنها شایع می شود، اما هیچگونه نگرانی در خصوص انتقال این بیماری از سگ به انسان وجود ندارد. در نهایت، دانشگاه علوم پزشکی لرستان نتایج نهایی نمونه های سگ های تلف شده را در هفتم فروردین منفی اعلام کرد.

بیانیه مشترک OIE / WVA، کووید-19 و فعالیت های دامپزشکی ضروری شناخته شد

به دنبال اعلام عالم گیری بیماری کووید-19، سازمان جهانی بهداشت حیوانات (OIE) و انجمن جهانی دامپزشکی (WVA) به طور مشترک توجه به نقش ها و مسئولیت های حرفه ای دامپزشکی در بهداشت عمومی را مطرح کردند. آنها فعالیت های خاص دامپزشکی را که برای اطمینان از استمرار ایمنی مواد غذایی، پیشگیری از بیماری و مدیریت شرایط اضطراری و بحران کلیدی هستند، برجسته دانستند.

پاریس، 18 مارس 2020 - برای مقابله موثر با چالش های ناشی از عالم گیری کووید-19، بسیاری از دولت ها در سراسر جهان اقدامات محدودکننده ای را برای بستن مشاغل غیر ضروری اتخاذ کرده اند. این تصمیمات سؤالات مربوط به سازگاری های بالقوه را که باید توسط حرفه دامپزشکی به مرحله اجرا در بیاید، ایجاد می کند.

در این زمینه، سازمان جهانی بهداشت حیوانات (OIE) و انجمن جهانی دامپزشکی (WVA) حمایت از فعالیت های خاص خدمات دامپزشکی در بهداشت عمومی را به عنوان مشاغل اساسی در نظر گرفتند.

حفظ فعالیت هایی که برای بهداشت عمومی بسیار مهم هستند. دامپزشکان بخشی جدایی ناپذیر در جامعه بهداشت جهانی هستند. فراتر از فعالیتهای مرتبط با سلامتی و رفاه حیوانات، آنها نقش مهمی در پیشگیری و مدیریت از بیماری ها از جمله موارد قابل انتقال به انسان و برای اطمینان از ایمنی غذایی برای جمعیت ها دارند.

در شرایط فعلی، بسیار مهم است که در میان فعالیت های بی شمار، آنها بتوانند اقدامات لازم را برای اطمینان از این امر اعمال نمایند:

1. خدمات نظارتی و بازرسی دامپزشکی ملی و منطقه ای می تواند بر یکپارچگی بهداشت عمومی مباشرت نماید.

2. فقط حیوانات سالم و فراورده های جانبی آنها برای ضمانت ایمنی و امنیت غذایی برای جمعیت، وارد چرخه تامین مواد غذایی در طول زنجیره تولید تا مصرف شوند.

3. موقعیت های اضطراری و بحران را می توانند رسیدگی نمایند.

4. اقدامات پیشگیرانه، مانند واکسیناسیون علیه بیماری ها با پیامدهای بهداشت عمومی و اقتصادی مهم، حفظ شوند.

5. فعالیت های پژوهشی اولویت دار ادامه یابد.

مسئولیت ها و وظائف ملی و بین المللی سازمان ها و نهادهای دامپزشکی و دامپزشکان:

1. کمیته مدیرت بحران و پدافند غیر عامل نهادها و سازمان های دامپزشکی در طغیان کووید-19 باید بهترین شیوه ها، اولویت ها و نحوه پایش و نظارت بر وضعیت بیماری و گسترش ویروس را در سطح جمعیت های انسانی و حیوانی مختلف و در تداخل با هم را تعیین و پیاده سازی نمایند و بر احتمال و امکان انتقال و انتشار ویروس کووید-19 از این مکان ها نظارت نمایند.

2. کمیته های بحران و پدافند غیر عامل سازمانی های ذی ربط بازبینه های ممیزی ارزیابی (خودارزیابی و میدانی) مرتبط با رعایت بهداشت فردی، بهداشت محیط و دستگاه ها و تجهیزات، فرایندهای کاری، نحوه استفاده از وسایل حفاظت فردی، نحوه ضدعفونی و گندزدایی تمام مراحل کار و مواد مورد استفاده، نمونه برداری ها و انجام آزمایش ها و غیره را در بیمارستان ها، کلینیک ها، آزمایشگاه ها، فروشگاه ها، بازارها و میادین تهیه و عرضه دام و فرآورده های دامی، کارخانجات و صنایع مختلف و مرتبط در کل و برای مشاغل، مناطق و ایستگاه های مختلف کاری با تدوین نقشه ترافیکی و ارتباط کاری کارکنان و بررسی وضعیت خانواده آنها تهیه، ابلاغ و بر اجرای آن نظارت نمایند.

3. ایجاد یک سامانه اطلاع رسانی و آمورش اختصاصی دامپزشکی یا همکاری دامپزشکان با سامانه ۴۰۳۰  برای پاسخ به سئوالات مردم و صاحبان حیوانات خانگی درباره مراقبت و نگهداری حیوانات خانگی و اصول بهداشت مواد غذایی در دوره همه گیری بیماری کووید-19 بدهند.

4. خدمات بهداشتی عمومی، خدمات دامپزشکی در خدمت بهداشت عمومی و خدمات بالینی دامپزشکی باید با استفاده از رویکرد سلامت واحد (One Health) اطلاعات و اقدامات خود را به اشتراک بگذارند.

5. خدمات ویژه ای برای ارائه مشاوره و پاسخ به سئوالات صاحبان حیوانات خانگی در ارتباط با بیماری کروناویروس جدید و اعلام وضعیت بیماری خود و حیوانات خانگی و درخواست نگهداری آنها در قرنطینه ایجاد نمایند.

6. مراکز قرنطینه و نگهداری حیوانات خانگی صاحبان بیمار و مشکوک به کووید-19 در سطح شهرها با امکانات مناسب و استاندارد برای نگهداری مجزای آنها با ارائه مراقبت های تشخیصی و بالینی با استفاده از امکانات و ظرفیت های دانشکده های دامپزشکی و بیمارستان ها و کلینیک های دولتی و خصوصی فراهم آورده شود.

7. از زمانی صاحبان مبتلا به کووید-19 گزارش می نماید که حیوان خانگی در منزل دارند و یا در ارتباط با حیوانات همراه یاخانگی بوده و احتمال ارتباط بیماری هر دو وجود دارد، سازمان های بهداشتی و دامپزشکی باید در کنار یکدیگر در ارزیابی خطر همکاری نمایند.

8. اگر تصمیمی به عنوان نتیجه ارزیابی خطر برای آزمایش حیوانات خانگی و همراه که ارتباط نزدیکی با فرد یا صاحب آلوده به کووید-19 داشته، گرفته شد، توصیه می شود از روش های ملکولی از جمله RT-PCR برای آزمایش نمونه های دهان، بینی و مدفوع/ رکتال استفاده شود.

9. در حالی که هنوز هیچ شواهدی مبنی بر انتشار عفونت کووید-19 از یک حیوان به حیوان دیگر وجود ندارد، نگه داشتن حیواناتی که آزمایش کووید-19 مثبت است، دور از حیوانات مواجهه نیافته و جمعیت های انسانی بهترین روش محسوب می شود.

10. سازمان های ملی باید بسته به خطر اپیدمیولوژیکی و پیشگیری ازخطر در هر منطقه، توصیه های لازم را در هر زمان و هرکجا اعمال شود.

11. سازمان های ملی باید دامپزشکان خصوصی و دولتی را ترغیب نمایند تا ارتباط و تعامل نزدیک با مسئولین پزشکی و دامپزشکی محلی داشته باشند و از دستورات و توصیه های آنها پیروی نمایند.

12. دانشکده ها، آزمایشگاه ها و اداره دامپزشکی باید با تحقیقات میدانی، آزمایشگاهی و پژوهشی احتمال انتقال و انتشار کووید - ۱۹ از حیوان به انسان و بلعکس و وضعیت بیماری سگ‌ها و گربه ها (تب و علائم تنفسی) را رصد نمایند.

13. وسایل حفاظت فردی (شامل ضدعفونی کننده دست، ماسک، دستکش یکبار مصرف، لباس یکبار مصرف و عینک محافظ و غیره) و وسایل و مواد گندزدایی بین مراکز دامپزشکی خصوصی و دولتی و نظارت بر نحوه استفاده از آنها تامین و توزیع شود.

14. در ایام شیوع ویروس کرونا دامپزشکان و تیم آنها موظفند مراقبت‌های اساسی لازم برای حیوانات به انجام برسانند، از سلامت و رفاه حیوانات اطمینان یابد و از روابط عمیق حیوانات و صاحبانشان حمایت نمایند. دامپزشکان مسئول سلامتی حیوانات و صاحبان آنها هستند.

15. امکانات، تجهیزات و نیروی انسانی آزمایشگاه های تشخیصی دامپرشکی خصوص و دولتی و دانشگاه ها و مراکر پژوهشی برای انجام آزمایش های تشخیص ملکولی و سرمی و طبی انسانی و دامپزشکی در اختیار ستاد ملی کرونا قرار داده شود.

16. از فعالیت درمانگاه ها، پلی کلینیک ها، بیمارستان ها، داروخانه ها، آزمایشگاه ها و مراکز مایه کوبی دامپزشکی در سطح کشور به عنوان یکی از «مشاغل ضروری» باید حمایت گردد و از اعمال محدودیت ها برای خدمات پیشگیری و درمانی این مراکز در مدت شیوع بیماری کووید-۱۹ خودداری بعمل آید.

17. هرگونه حیوان خانگی یا حیات وحشی که از کشورها یا مناطق با خطر بالای آلودگی به ویروس کووید-19 به کشور وارد می شوند باید قوانین و مقررات و الزامات بهداشتی و دامپزشکی به ویژه نگهداری در قرنطینه به مدت 14 روز و انجام معاینات و آزمایش های لازم را برآورد نمایند.

18. شناسایی و تشخیص ویروس کووید-19 در حیوانات معیارهای گزارش به OIE از طریقWAHIS ، مطابق با قوانین و مقررات بهداشت حیوانات OIE به عنوان یک بیماری نوپدید ضروری است.

19. هر گونه شناسایی ویروس کووید-19 در یک حیوان (شامل اطلاعات مربوط به گونه ها، آزمایش های تشخیصی و اطلاعات اپیدمیولوژیکی مربوطه) باید به OIE گزارش شود.

20. مقامات ملی دامپزشکی با آگاهی از وضعیت گردش ویروس کووید-19 باید ارتباط مستقیمی با مسئولان بهداشت عمومی و حیات وحش داشته باشند، تا با اطمینان پیام های خطر مناسب و منسجم و مدیریت خطر موثر را ارائه نمایند.

21. مراقبت باشند که شیوع کووید-19 منجر به اقدامات نامناسب علیه حیوانات اهلی و وحشی نگردد، رفاه و سلامتی آنها به خطر نیافتد یا تأثیر منفی بر تنوع زیستی منطقه نگذارد.

22. از برنامه پاسخ صحیح به نگرانی های بهداشت عمومی از جمله غربالگری و آزمایش نمونه ها و پایش و تشخیص موارد انسانی و حیوانات اهلی و خانگی پشتیبانی نمایند.

23. دانشکده ها و کلینیک های دامپزشکی با اهدای مواد و تجهیزات ضروری مانند تجهیزات حفاظت فردی و دستگاه های ونتیلاتور (تنفس مصنوعی)، از پاسخ بهداشت عمومی حمایت نمایند.

24. انجمن جهانی دامپزشکی حیوانات کوچک (WSAVA) از دولت‌ها و مقامات دامپزشکی درخواست کرد که بیمارستان‌ها و کلینیک‌های دامپزشکی جزو «مشاغل ضروری» رده‌بندی شوند تا بتوانند در زمان شیوع بیماری کووید-19 خدمات درمانی لازم را به بیماران خود ارائه دهند.

25. سازمان ها و نهادهای دولتی، خصوصی و مردم نهاد برای ایجاد و سازماندهی پناهگاه های نگهداری حیوانات خانگی رها شده در اثر ترس از همه گیری ویروس کرونا و مراکز قرنطینه های حیوانات خانگی بیمار یا در تماس با افراد مبتلا به کووید-19 مورد حمایت قرار گیرند.

توصیه های بهداشتی:

با توجه به نگهداری بیش از 471 میلیون سگ خانگی و 373 میلیون گربه خانگی در سراسر جهان (آمار سال 2018)، در بین بیش از 40 درصد جمعیت جهان، در صورت رها سازی آنها در اثر ایجاد حس ترس از نگهداری به علت انتشار اطلاعات غیر واقع در خصوص نقش حیوانات خانگی در انتشار ویروس کووید-19 در بین جمعیت های انسانی فاجعه زیستی محیطی غیر قابل جبرانی به بار خواهد آورد.

بنابراین باید بدانید، چگونه می توانید از حیوان خانگی خود و افراد در تماس با آنها در برابر بیماری کووید- 19 محافظت نمائید؟ گرچه احتمال بیماری و آلودگی حیوان خانگی به عفونت کووید- 19، هنوز کاملا به اثبات نرسیده است اما از انجا که حیوانات خانگی می توانند ناقل مکانیکی ویروس باشند، احتیاط شرط عقل است برای محافظت خود و دیگران و حیوانات خانگی در برابر عفونت کووید- 19 تدابیر خاصی اتخاذ گردد. بدین منظور، دامپزشکان، پیرادامپزشکان، صاحبان حیوانات خانگی و همراه و افراد در تماس با آنها لازم است توصیه های زیر را رعایت نمایند. این وظیفه هر فرد است که از چگونگی رعایت رفتارهای مناسب در چهارچوب فعالیت های کار و یا زندگی خود، برای جلوگیری از گسترش بیشتر ویروس کووید-19 اطمینان پیدا نماید.

الف-اقدامات احتیاطی برای مراقبت از خود و صاحبان حیوانات خانگی:

بهترین راه جلوگیری، محافظت از خود و دیگران و کند کردن انتقال عفونت، آگاهی کامل در مورد ویروس کووید-19، بیماری ایجاد شده و نحوه شیوع آن و شیوه ها و راه های پیشگیری از آن مانند اصول بهداشتی فردی و آداب و رفتارهای تنفسی است. بنابراین، دامپزشکان، پیرادامپزشکان و صاحبان حیوانات خانگی و سایر اعضای خانواده آنها و عموم مردم برای پیشگیری از عفونت و کند کردن انتقال ویروس کووید-19، موارد زیررا باید رعایت نمایند:

1. دستان خود را مرتباً با آب و صابون بشویید، یا آنها را با ژل ضدعفونی کننده دست بر پایه الکل بطور مکرر تمیز نمائید.

2. حداقل 1 متر فاصله را بین خود و افرادی که سرفه می کنند یا عطسه می کنند، حفظ نمائید.

3. از تماس، لمس یا دست زدن به صورت و بینی و چشمان خود خودداری نمائید.

4. هنگام سرفه یا عطسه، دهان و بینی خود را با دستمال کاغذی یا بخشی از لباس یا آرنج خمیده دست خود بپوشانید و دستمال کاغذی خود را در داخل سطل زباله قرار دهند.

5. اگر احساس ناخوشی و بیماری دارید، در خانه بمانید.

6. از استعمال دخانیات و قلیان و سایر فعالیت هایی که باعث ضعف ریه ها می شود، خودداری کنید.

7. به وسیله خودداری از مسافرت غیر ضروری و باقی ماندن در خانه، عدم تردد در اماکن شلوغ و پرتراکم، دوری از گروه ها و تجمع های انسانی زیاد، فاصله گذاری اجتماعی و فیزیکی را تمرین نمائید.

8. با حفظ قرنطینه خانگی خود و حیوان خانگی از هرگونه بیرون رفتن‌های غیرضروری پرهیز نمائید.

9. از حضور و نگهداری حیوانات خانگی (سگ و گربه) در خانه های سالمندان و مراکز نگهداری بیماران خاص اکیدا خودداری باید گردد.

10. اگرچه هنوز گزارش نشده حیوانات خانگی یاسایر حیوانات به کووید-19 مبتلا شدند، تا زمانی که درباره این بیماری بیشتر بدانیم، عموم مردم و صاحبان حیوانات خانگی باید از تماس با حیواناتی که از وضعیت سلامتی یا بیماری آنها ناآگاه هستند، خودداری نمایند.

11. افرادی که با حیوانات به ویژه سگ‌سانان در ارتباط هستند، لازم است تا فاصله گذاری اجتماعی را با آنان رعایت کنند و در صورت ابتلا به بیماری کووید-19، حتما وضعیت بیماری خودو حیوان خانگی را به مقامات پزشکی و دامپزشکی محلی اعلام نمایند.

12. صاحبان حیوانات خانگی در روزهای طغیان گسترده ویروس کرونا از بیرون بردن حیوانات خانگی خود خودداری و قرنطینه خانگی را در مورد حیوانات نیز رعایت نمایند. در غیر این صورت، حیوانات خانگی مانند سگ و گربه ممکن است به عنوان ناقل مکانیکی ویروس کرونا حداقل عمل نمایند.

13. اگر علائم بیماری (تب و علائم تنفسی) در حیوان خانگی خود مشاهده کردید، مقامات پزشکی و دامپزشکی محلی را آگاه سازید.

14. نگهداری و تماس با حیوانات وحشی و حیوانات خانگی بی صاحب و ولگرد و حیوانی که سابقه تماس با افراد بیمار و مشکوک را داشته خطرناک است.

15. در طغیان بیماری ها حیوانات خانگی خود را نیز در برنامه آمادگی اضطراری خانواده خود قرار دهید، توصیه می شود كه برای دو هفته مواد غذایی و داروهای مورد نیازحیوان خانگی خود در یک کیف وسایل اضطراری نگهداری نمائید. معمولاً در کیت های اضطراری هر آنچه ممکن است برای تخلیه اضطراری، قرنطینه یا ایزوله خانگی باید پیش بینی و تهیه نمائید.

ب-اقدامات احتیاطی هنگام تماس نزدیک فرد بیمار یا مشکوک به کووید-19 با حیوانات خانگی یا همراه:

در حال حاضر هیچ شواهدی مبنی بر اینکه حیوانات خانگی و همراه نقش اپیدمیولوژیکی (انتشار و انتقال ویروس کووید-19) قابل توجهی در این بیماری انسانی دارند، وجود ندارد. با این حال، از آنجا که حیوانات و انسان می توانند برخی از بیماری ها را بین هم به اشتراک بگذارند (تحت عنوان بیماری های زئونوز یا قابل انتقال بین انسان و حیوانات)، توصیه های زیر باید توسط بیماران مبتلا به کووید-19 رعایت شود:

1. افراد مبتلا به کووید-19 به هیچ عنوان در تماس با حیوانات خانگی، پرندگان، آبزیان یا سایر حیوانات اهلی قرار نگیرد یا تماس خود را باید محدود نمایند، درست مثل آنچه در مورد سایر افراد انجام می دهند، تا از انتقال مکانیکی ویروس به سایر افراد جلوگیری شود.

2. افراد بیمار یا تحت مراقبت های پزشکی بیماری کووید- 19 باید از تماس نزدیک با حیوانات خانگی خود خودداری کرده و از سایر اعضای خانواده خود بخواهند تا مسئولیت مراقبت و نگهداری از آنها را هنگام پیاده روی، تغذیه و بازی را برعهده بگیرند.

3. اگر فرد بیمار باید از حیوان خانگی خود مراقبت نماید باید موارد بهداشتی را به خوبی رعایت کرده و حتما از ماسک استفاده کند. مواد غذایی را به اشتراک مصرف نکند، حیوان را نبوسید، یا آنها را در آغوش نگیرید، از لیسیدن دست یا صورت توسط حیوان خودداری نماید، و قبل و پس از هرگونه تماس با حیوان خانگی یا حیوان خانگی خود، دستان خود را بشویید.

4. افراد بیمار مبتلا به کووید-19 نباید بشقاب و ظروف غذاخوری، لیوان، حوله یا ملافه و غیره را با سایر افراد یا حیوانات خانگی خود به طور مشترک استفاده نمایند.

5. مهمترین از همه برای محافظت دیگران (انسان ها و سایر حیوانات) و گردش ویروس در طبیعت صاحبان حیوانات خانگی تحت هیچ شرایطی نباید حیوانات خانگی (مانند سگ، گربه ) خود را به علت طغیان بیماری کووید -19 و ترس از ابتلا به این بیماری و سختی نگهداری آنها در قرنطینه خانگی در آپارتمان در طبیعت رها نمایند. این کار مخاطراتی برای این حیوانات و طبیعت دارد.

6. افراد بیمار مبتلا به کووید- 19 نیز برای محافظت از سایر اعضای خانواده و حیوانات خانگی خود نیز از تماس با آنها جلوگیری نمایند، محل استراحت، حمام و سرویس بهداشتی خود را از آنها مجزا و دور سازند و همواره از ماسک استفاده نمایند.

7. افراد بیمار وسایل و لوازم مصرفی آلوده به ترشحات خود را قبل از معدوم کردن و انتقال به سطل با الکل 70 درصد ضدعفونی و سپس در داخل کیسه پلاستیکی جداگانه در زباله های خانکی معدوم سازند.

8. نگهداری حیوانات خانگی در خانه از احتمال ابتلا  آنها و یا انتشار کروناویروس جدید از طریق آنها جلوگیری خواهد کرد. حیوانات خانگی خود را نیز در کنار خود در قرنطینه خانگی نگهداری نمایند و در هنگام پیاده روی با آنها از تماس آنها با سایر افراد و حیوانات و محیط خودداری نمایند.

9. صاحبان حیوانات خانگی آن‌ها را بیرون نبرند، ممکن است این کار به ویژه برای سگ امکان پذیر نباشد. بنابراین، اگر مجبور شدید، حتما خود و حیوان هنگام بیرون رفتن از ماسک استفاده نمایند.  پس از بازگشت، دست و پای حیوان خود را با آب و صابون بشویند و یا با مواد ضد عفونی کننده مخصوص، آن ها را ضد عفونی کنند اما از الکل و مواد ضد عفونی کننده حاوی الکل 70 درصد استفاده نکنند زیرا باعث بروز حساسیت پوستی در حیوان می‌شود.

10. صاحبان سگ ها باید اصول بهداشت فردی و تنفسی خود را رعایت نمایند. به ویژه حداقل 20 ثانیه قبل و پس از هر پیاده روی دست خود را کاملاً بشویند. در طول پیاده روی خود یک بطری جیبی ضد عفونی کننده دست به همراه خود داشته باشید. سعی کنید پیاده روی با سگ خود را در مناطق خلوت و مسیرهای با ترافیک کمتر یا پیاده روی در زمان کمتر شلوغ روز و شب تنظیم نمائید، در صورت امکان، با رعایت فاصله اجتماعی (با فاصله خود ار مردم و سایر حیوانات خانگی) حرکت کنید.

11. حیوانات خانگی نباید بیش از حد مورد بی توجهی قرار گیرند و تحت هیچ شرایطی نباید حیوانات خانگی خود را در محیط خارج خانه رها سازید یا برای مدتی به خانواده دیگری (برای مثال هنگام مسافرت) نگهداری وی را واگذار نمایند.

12. همواره باید اقدامات و شیوه های استاندارد بهداشتی هنگام تماس و دست زدن به حیوان خانگی خود را بخوبی رعایت نمایید. از جمله شستن دست قبل و پس از تماس یا دست زدن به حیوانات، مواد غذایی یا لوازم و ظرف غذایی آنهابا آب و صابون یا ضدعفونی کننده بر پایه الکل، عدم عطسه و سرفه بدون پوشش مناسب، پرهیز از بوسیدن حیوانات، نوازش کردن، در آغوش گرفتن و هم غذا شدن، عدم اجازه به لیسیدن دست یا صورت شما توسط حیوان، عدم تماس دست با چشم، صورت، بینی و دهان و همچنین حفظ نظافت و بهداشت محیط خانه و لانه حیوانات خانگی با پاکسازی و ضد عفونی محل زندگی خود و حیوانات خانگی و غیره ضروری است.

13. اگر شما در قرنطینه خانگی به سر می برد، اما بیمار نیستید، از نظر فنی نیز حیوان خانگی شما نیز در قرنطینه خانگی است و باید راهی برای مراقبت از حیوان خود در قرنطینه خانگی پیدا نمائید. برای تخلیه انرژی حیوانات خانگی و کنترل آن ها در دوران قرنطینه خانگی به ویژه در آپارتمان‌ها، باید با آنها بازی نمائید و برای آنها اسباب بازی های سرگرم کننده تهیه نمایید. بهترین مکان برای بازی در آپارتمان‌ها، پشت بام است البته به شرطی که قبل از آن پشت بام را ضد عفونی کرده باشید.

پ-اقدامات احتیاطی هنگام ابتلای یک حیوان خانگی پس از تماس با فرد مبتلا به کووید-19

1. اگر تغییراتی در شرایط و سلامت حیوان خانگی خود مشاهده کردید، یا به بیماری غیر قابل توصیفی (مانند تب با علت ناشناخته) مبتلا شد یا علائم شبیه به بیماری کووید-19 را نشان داد و یا در تماس نزدیک با فرد بیمار مبتلا به کووید-19 قرار داشته، سریعاً با دامپزشک خود یا مقامات بهداشت عمومی و دامپزشکی محلی تماس بگیرید تا یک معاینه کامل انجام شود.

2. اگر حیوان خانگی شما پس از تماس با فرد بیمار مبتلا به کووید-19 بیمار شد، نگران نباشید. ابتدا با دامپزشک خود تماس بگیرید و سپس مقامات بهداشت عمومی و دامپزشکی را به منظور تشخیص ارتباط بین این دو رویداد مطلع سازید؟

3. مقامات بهداشت عمومی و دامپزشكی را مطلع نمائید تا حیوان خانگی شما از نظر خطر ابتلا و انتقال بیماری کووید-19 بطور مناسب ارزیابی نمایند.

4. درصورت توصیه معاینه حیوان خانگی توسط دامپزشک بالینی پیش از حضور در کلینیک با دامپزشک خود تماس بگیرید و اطلاع دهید که شما حیوان بیماری را خواهید آورد که در معرض تماس با فرد مبتلا به بیماری کووید-19قرار داشته باشد.

5. در این مدت کارکنان کلینیک یا بیمارستان دامپزشکی اقدامات لازم برای پذیرش مناسب حیوان بیمار، از جمله آماده سازی محل ایزوله و وسایل حفاظت فردی و گندزدایی محیط در صورت نیاز را انجام خواهند داد.

ت-اقدامات احتیاطی برای مراقبت از حیوانات خانگی در قرنطینه:

1. دانشکده ها و بیمارستان ها و کلینیک های دامپزشکی دولتی و خصوصی باید مراکز ویژه ای را برای قرنطینه حیوانات خانگی صاحبان بیمار مبتلا به کووید-19 یا سگ های مشکوک به ابتلا و یا آلودگی ویروس کرونا با امکانات و تجهیزات و نیروی انسانی مورد نیاز پیش بینی و با همکاری مقامات پزشکی و دامپزشکی سازماندهی نمایند.

2. برای اطمینان از بهداشت عمومی انسان و حیوان، قویا توصیه شده كه خانواده ها و افراد بیمار و آلوده (مشکوک یا قطعی) به کروناویروس جدید یا در تماس نزدیك آنها، حیوانات خانگی پستاندار خود از جمله سگ و گربه را نیز تحت قرنطینه در مراکز تعیین شده نگهداری نمایند.

3. حیوانات خانگی پستاندار خانوارهایی که دارای موارد انسانی تایید شده یا مشکوک به کووید- 19 هستند، باید به مدت 14 روز تحت نظارت و مراقبت دامپزشکی در مراکز تعیین شده برای بررسی بیشتر در قرتطینه نگهداری شوند.

4. بازدید از حیوانات خانگی در قرنطینه توسط صاحبان آنها مجاز نیست و حیوانات در اتاق های جداگانه ای بصورت ایزوله نگهداری می شوند.

5. حیوانات قرنطینه شده هر روز باید تحت مراقبت های دامپزشکی قرار داشته باشند و از نظر هرگونه شرایط ویژه ای که ممکن است نیازداشته باشد، مورد معاینه و ارزیابی قرار می گیرند.

6. در مدت قرنطینه نمونه های بالینی مکرر سواپ دهان، بینی و رکتوم یا مدفوع و یا خون حیوان باید برای آزمایش تشخیص ملکولی یا سرولوژی ویروس SARS-CoV-2 به صورت صحیح و مناسب جمع آوری و به آزمایشگاه ارسال شود.

7. پس از آزمایش های مكرر روی نمونه های حیوان تنها در صورت نتایج منفی حیوان از قرنطینه خارج و به صاحب خود باز گردانده خواهد شد.

8. تدابیر لازم برای بی خطر سازی پسماندهای حیوان و ضدعفونی محیط و وسایل و لوازم مصرفی آلوده به ترشحات آنها قبل از معدوم کردن و انتقال به سطل با الکل 70 درصد ضدعفونی دارای کیسه پلاستیکی جداگانه، برچسب گذاری و تحویل مسئولین معدوم ساری پسماندهای عفونی باید اتخاذ گردد.

ث-اقدامات احتیاطی در بیمارستان ها، کلینیک های دامپزشکی:

1. هیچ فرد مبتلا به بیماری کووید-19 نباید به بیمارستان یا کلینیک دامپزشکی مراجعه نماید زیرا این کار ممکن است اعضای تیم دامپزشکی و سایر مراجعین و همراهان را در معرض بیماری قرار دهند.

2. به صاحبان حیوانات خانگی تحت پوشش بیمارستان ها و کلینیک های دامپزشکی باید اطلاع رسانی و آموزش داده شود تا در صورت ابتلا به بیماری کووید- 19 هم به مقامات بهداشتی و دامپزشکی محلی و هم به پذیرش بیمارستان و کلینیک وضعیت بیماری خود و حیوان خانگی را اعلام نمایند.

3. ارائه آموزش، مشاوره و خدمات تلفنی یا آنلاین به بیماران مبتلا به کووید-19 که در منزل از حیوان خانگی نگهداری می کنند برای تعیین این که چگونه به بهترین وجه می توانند از حیوان خانگی خود در قرنطیه خانگی ضمن کاهش خطرات انتقال و انتشار ویروس کووید-19 به سایر افراد و حیوانات مراقبت کند.

4. در مدت همه گیری، اگر به بیماری کووید-19 یا هر بیماری واگیر دیگر (مانند سرماخوردگی ، آنفولانزا) مبتلا نیستید، با دامپزشک خود تماس بگیرید تا طبق برنامه معمول برای حیوان خانگی خود قرار ملاقات تعیین نمائید. اما، اگر مبتلا هستید، باید در خانه بمانید و ارتباط خود را با افراد دیگر به حداقل برسانید، تا زمانی که بیماری شما خوب شود.

5. حیوان را به کلینیک دامپزشکی نبرید مگر اینکه مقامات بهداشت عمومی و دامپزشکی و سایر مقامات به شما توصیه نمایندکه حیوان خانگی خود را به یک کلینیک دامپزشکی ببرید، قبل از رفتن با کلینیک دامپزشکی تماس بگیرید تا به آنها بگویید که شما یک حیوان خانگی را می آورید که در تماس با فرد مبتلا به کووید-19 بوده است در غیر این صورت، تا قبل از زمان قرار ملاقات در اتومبیل خود منتظر بمانید. این مدت زمان به مسئولین کلینیک اجازه می دهد تا محل معاینه و مراقبت حیوان را ایزوله نمایند.

6. صاحبان حیوانات خانگی در صورت نیاز به مراقبت های دامپزشکی روتین و یا اضطراری یا هنگام ابتلا حیوان خانگی به بیماری تنفسی با علائم مشابه با کووید-19 در انسان مراتب را به مقامات بهداشتی و دامپزشکی و پذیرش بیمارستان یا کلینیک اطلاع دهند تا برای مراجعه حیوان خانگی بیمار با دیگر اعضای خانواده غیر بیمار برنامه ریزی شود.

7. اگر حیوان خانگی شما در حالی که بیمار یا حتی سالم هستید به مراقبت های روتین و غیرضروری (معاینات سالانه، واکسیناسیون، جراحی های انتخابی یا نظارت روتین) نیاز دارد، از دامپزشک خود بخواهید مراقبت های دامپزشکی را به پس از بهبودی شما و تاریخ بعدی موکول نماید. زمان دیگری که خطر انتقال عفونت خود به افراد دیگر شامل صاحبان و همراهان سایر حیوانات خانگی و کارکنان کلینیک دامپزشکی که ممکن است در طی چنین ویزیتی با آنها روبرو شوید، وجود نداشته باشد.

8. اگر حیوان خانگی شما به مراقبت فوری یا اضطراری احتیاج دارد، با مقامات دامپزشک محلی یا دامپزشک خود تماس بگیرید تا بهترین مسیر عملی را برای انتقال حیوان خانگی خود به کلینیک دامپزشکی تعیین نماید. به دامپزشک خود هشدار دهید که شما بیمار بوده اید تا بتوانند اقدامات موثری را برای محافظت از مواجهه خود و سایر کارکنان کلینیک  انجام دهند.

9. مسئولین مراکز دامپزشکی و صاحیان حیوانات خانگی باید از وضعیت شیوع بیماری کووید-19 در منطقه خود با کسب اطلاعات معتبر و به روز از سامانه های اطلاع رسانی وزارت بهداشت آگاهی پیدا نمائید.

10. رعایت اقدامات همه جانبه بهداشتی در بیمارستان ها و کلینیک های دامپزشکی به منظور پیشگیری ازمخاطره بهداشتی هنگام ارائه خدمات دامپزشکی الزامی است.

11. دامپزشکان در هنگام انجام اقدامات و مراقبت های دامپزشکی موظف هستند سلامت خود، سلامت افرادی که با آنها کار می کنند و سلامت مراجعین و صاحبان حیوانات خانگی و همراهان آنها و همچنین حیوانات خانگی را حفظ نمایند.

12. اعضای تیم دامپزشکی باید اقدامات پیشگیرانه متداول از جمله عدم تماس نزدیک با افراد بیمار، بهداشت فردی (شستشوی مرتبط دست با آب و صابون یا محلول ضدعفونی کننده بر پایه الکل حداقل 60 درصد به مدت 20 ثانیه و عدم تماس دست با چشم، بینی و دهان)، بهداشت تنفسی (پوشاندن دهان و بینی هنگام عطسه و سرفه با دستمال کاغذی و انداختن آن در سطل زباله یا عطسه و سرفه در لباس و پوشش های بدن)، استفاده از ماسک، دستکش، روپوش، کلاه، گان و عینک در حین کار  و غیره را رعایت نمایند.

13. اعضای تیم دامپزشکی در صورت داشتن علائم بیماری تنفسی حاد مانند تب بالای 38 درجه سانتی گراد، سرفه و تنگی نفس باید در خانه بمانند و تا بهبودی کامل (بدون تب و سرفه حداقل به مدت 24 ساعت بدون مصرف تب بر و ضدسرفه) به محل کار خود بازنگردند.

14. تبعیت از سیاست های انعطاف پذیر مرخصی بیمار مهم است و اعضای تیم باید از این سیاست ها آگاه باشند. اعضای تیم دامپزشکی که به نظر می رسد علائم بیماری حاد تنفسی هنگام ورود به محل کار دارند یا در طول روز بیمار می شوند، باید از اعضای دیگر تیم جدا شوند و فوراً به خانه برگردند.

15.  اگر ابتلای یک عضو تیم به بیماری کووید-19 تأیید شود، صاحب مرکز دامپزشکی باید سایر اعضای تیم را از مواجهه احتمالی با ویروس کووید-19 آگاه سازد، اما طبق قوانین و مقررات باید محرمانه بماند. اعضای مواجهه یافته با فرد مبتلا به کووید-19  باید به پزشک معالج خود برای تشخیص و درمان مراجعه نمایند تا بهترین راه را برای ادامه یا محدودیت انجام کار را مشخص نماید.

16. دامپزشکان اطمینان پیدا نمایند که در سطح مناسبی ایمنی زیستی (biosecurity) را در بیمارستان یا کلینیک دامپزشکی به کار گرفته اند، کارکنان آنها با تجهیزات حفاظت فردی لازم از خود محافظت نمایند و صاحبان حیوانات از اقدامات همه جانبه بهداشتی و احتیاطی موجود استفاده می نمایند.

17. دامپزشکان لازم است از لباس محافظ، ماسک و عینک حین معاینه و ارائه مراقبت های دامپزشکی استفاده نمایند و همچنین سطوح و وسایل و تجهیزات معاینه را در بین هر بیمار با الکل و مواد ضدعفونی ضدعفونی نمایند.

18. بیمارستان ها و کلینیک های دامپزشکی باید پسماندهای خود را با روش های ایمن از جمله آغشته کردن به الکل 70 درصد ضدعفونی و سپس در داخل کیسه پلاستیکی جداگانه بسته بندی و برچسب گذاری در تحویل مسئولین شهری برای معدوم سازی ایمن قرار دهند.

19. سطوح مانند میزهای کار و معاینه، دستگیره های درب، کابینت ها و کانترها، وسایل معاینه، و غیره با دستمال و محلول ضدعفونی کننده، سطح زمین و دیوار اتاق معاینه و انتظار و غیره را بطور مرتب و منظم تمیز و ضدعفونی نمائید.

20. اصول بهداشت فردی و تنفسی به ویژه شستشوی دست توسط تیم مراقبت بالینی در کل اقدامات و ارتباطات دامپزشکی به خصوص در صورت برخورد با حیواناتی که با فرد آلوده در تماس بوده اند، باید رعایت شود.

21. واکسن های کروناویروس سگ در برخی از بازارهای جهانی برای محافظت در برابر عفونت کروناویروس روده ای وجود دارد اما برای محافظت در برابر عفونت های تنفسی مجوز استفاده ندارند. دامپزشکان نباید با توجه به وضعیت طغیان کروناویروس جدید، از این واکسن که ممکن است نوعی محافظت متقابل در برابر SARS-Cov-2 ایجاد کند، استفاده نمایند. کاملاً هیچ مدرکی مبنی بر واکسیناسیون سگ ها با واکسن های تجاری در دسترس برای محافظت متقابل در برابر عفونت کووید-19 در دسترس نیست، زیرا ویروس های روده ای و تنفسی انواع مختلفی از کروناویروس ها هستند. در حال حاضر هیچ واکسنی در بازار برای عفونت کروناویروس تنفسی سگ موجود نیست.

چ- اقدامات احتیاطی هنگام تماس با حیوانات زنده یا تماس و مصرف فرآورده های با منشاء دامی:

اگرچه هیچ موردی انتقال ویروس کووید-19 از طریق فرآورده های با منشاء دامی به صورت مستقیم به انسان گزارش نشده است. اما از آنجا که در مورد منشاء ویروس کووید-19 عدم قطعیت وجود دارد، در مدت شیوع ویروس کرونا به عموم مردم توصیه می‌شود که به عنوان یک احتیاط عمومی، هنگام مراجعه به بازارهای حیوانات زنده، بازارهای تره بار یا بازارهای فروش فرآورده های با منشاء حیوانی و غیره باید اقدامات بهداشتی عمومی زیر را رعایت نمایند:

1. در کل با توجه به مراقبت‌های بهداشتی، رعایت ضوابط و استاندارد‌های بهداشتی توسط آبزی پروران، دامداران و مرغداران و نظارت های سازمان ها و نهادهای بهداشتی و دامپزشکی جای نگرانی مبنی بر انتقال ویروس کووید-19 از طریق فرآورده های با منشاء دامی وجود ندارد.

2. مواد غذایی به تنهایی ناقل ویروس نیستند و فقط انتقال ثانویه از این مواد امکان دارد که این انتقال ثانویه باید پیشگیری شود.

3. فرآورده‌ها و مواد غذایی با منشاء دامی به طور ثانویه در مرحله نقل و انتقال و حین حمل با خودروها با دست به دست شدن و یا در فروشگاه‌ها در تماس با دستان آلوده فروشندگان و خریداران و انتشار ترشحات تنفسی حلق و بینی افراد بدون علامت یا بیمار می‌تواند به ویروس آلوده شوند.

4. حین کار و هنگام خرید یا بازدید از بازارهای دام زنده، یا بازارهای فروش گوشت تازه و محصولات دامی، به عنوان یک رفتار کلی پیشگیرانه رعایت موازین بهداشتی شامل شستن منظم دست با آب و صابون پس از تماس با حیوانات و فرآورده های با منشاء حیوانی، پوشاندن دهان و بینی با آرنج هنگام سرفه و عطسه و جلوگیری از تماس نزدیک با هر فردی که علائم بیماری تنفسی مانند سرفه و عطسه، جلوگیری از لمس چشم، بینی یا دهان و جلوگیری از تماس با حیوانات بیمار یا فراورده های با منشاء حیوانی فاسد در حین کار و خرید توصیه می شود.

5. از هرگونه تماس با حیواناتی که احتمالاً در این بازارها زندگی می کنند (برای مثال، گربه ها و سگ های ولگرد، جوندگان، پرندگان، خفاش ها) و تماس با پسماندها حیوانی یا مایعات موجود در خاک یا سطوح مغازه ها و تاسیسات بازار باید جلوگیری شود.

6. از روش های خوب ایمنی مواد غذایی، برای جلوگیری از آلودگی متقاطع با غذاهای خام، باید از گوشت خام، شیر یا اندام حیوانی با احتیاط استفاده شود.

7. شستشوی کامل و صحیح مواد غذایی قبل از مصرف و پخت کامل آنها (۳۰ دقیقه در حرارت ۶۰ درجه پخته) و ضدعفونی پوشش بسته بندی مواد غذایی قبل از باز کردن آنها می تواند هر گونه نگرانی در خصوص انتقال ویروس را از بین ببرد.

8. فرآورده‌های غذایی با منشاء دامی را از فروشگاه های معتبر و مجاز خریداری و از مصرف خام آنها پرهیز نمایند.

9. محدودیت های تجارت حیوانات یا فرآورده های حیوانی توصیه نمی شود. بطور مشابه، اقدامات احتیاطی درباره مواد بسته بندی بیش از حد و بالاتر از رعایت بهداشت عمومی، مانند اطمینان از تمیز بودن و عاری از آلودگی های مرئی غیر ضروری است.

برای مبارزه با بیماری کووید-19 در حال حاضر واکسن و دارو اختصاصی در دسترس نیست

نتیجه گیری:

گسترش جهانی كروناویروس جدید برای همه تكان دهنده بوده است و همه ما سعی می كنیم تمام تلاش خود را برای جلوگیری از شیوع آن انجام دهیم. در حالی که سلامت انسان در اولویت قرار دارد، مردم نگران این هستند که چگونه این بیماری همه گیر بر حیوانات خانگی و همراه (سگ و گربه) تأثیر بگذارد.

ویروس کرونا بر اهمیت همکاری بین دامپزشکان و پزشکان بر روی بیماری های انسان و حیوانات تاکید می نماید. بیماری های سارس، مرس، تب کریمه کنگو و کرونا بیماری‌هایی هستند که از حیوان به انسان منتقل شده‌اند. نقش دامپزشکی در سلامت واحد در جهان حائز اهمیت است. دامپزشکان در کنترل این بیماری‌ها نقش بسیار مهمی دارند و سال‌ها است با آنها در حوزه های مختلف آموزش، پژوهش و مراقبت و پیشگیری و کنترل و درمان این بیماری ها فعال هستند.

گرچه احتمال داده می شود که ویروس کروناویروس جدید SARS-CoV-2 از خفاش ها به عنوان یک ویروس نوپدید منتشر شده است، اما در حال حاضر شواهد محدودی وجود دارد مبنی بر اینکه سایر حیوانات، از جمله حیوانات خانگی، می توانند به SARS-CoV-2 آلوده شوند.هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد حیوانات اهلی می توانند کووید- 19 به افراد یا حیوانات خانگی دیگر منتقل نمایند.

سازمان جهانی بهداشت دام (OIE)، سازمان جهانی بهداشت (WHO) و مرکز کنترل پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) اعلام کرده اند هیچ شواهدی مبنی بر اینکه سگ و گربه‌های خانگی می‌توانند منشاً یا عامل انتشارSARS-CoV-2  باشند، وجود ندارد. اما سازگاری و پایداری نتایج آزمایش ها بر روی موارد آلودگی سگ و گربه در هنگ و کنگ و بلژیک به ویروس کووید-19 نشان می‌دهد حیوانات خانگی (سگ و گربه) ممکن است سطح پایینی از آلودگی به ویروس را نشان دهند. بنابراین، احتمال داده اند که ممکن است این موارد گزارش انتقال انسان به حیوان باشد، اما هنوز شواهد متقنی در دسترس نیست و در حد حدس و گمان می باشد و بررسی ها و آزمایش‌های بیشتری جهت تایید آن باید انجام شود.

مطالعات بیشتری برای درک چگونگی تاثیر ویروس کووید- 19 بر حیوانات مختلف نیاز است. سازمان های جهانی بهداشت انسان و دام، در صورت وجود اطلاعات جدید، به روز رسانی می شود. هیچ گونه مدارکی مبنی بر ایجاد محدودیت در انتقال و خرید و فروش حیوانات همراه وجود ندارد. اما سازمان های ملی دامپزشکی باید برنامه ریزی نمایند این ویروس در حیوانات خانگی ردیابی نمایند و اطلاعات و یافته های شامل گونه، تست‌های تشخیصی و اطلاعات اپیدمیولوژی مرتبط با آن را به سازمان جهانی بهداشت دام (OIE) بر اساس قوانین بهداشت حیوانات و طغیان بیماری های نوپدید گزارش نمایند.

مراکز پزشکی و دامپزشکی باید با همکاری یکدیگر از یک روند بهداشتی مشترک در انتقال اطلاعات و ارزیابی خطر در زمانی که یک فرد مبتلا به کووید-19 اعلام می کند که در تماس با حیوانات بوده است، پیروی نمایند. هنگام ارزیابی خطر، از حیوان در تماس با فرد آلوده به کووید- 19 نمونه های دهان، بینی، رکتوم و مدفوع و خون وی را برای انجام آزمایش های تشخیص ملکولی و سرلوژی مانند RT-PCR  گرفته شود. با آنکه شواهدی دال بر انتقال کووید- 19 از یک حیوان به حیوان دیگر وجود ندارد، بهتر است حیواناتی که نتیجه آزمایش آنها برای کووید- 19 مثبت بوده است با دیگر حیوانات و افراد تماس نداشته و از آنها را در قرنطینه نگه شوند.

امکان استفاده از حس بویایی سگ‌ها برای شناسایی ویروس کووید-19 با همکاری دانشمندان در حال بررسی است. قبلا از سگ‌ها برای شناسایی بیماری مالاریا و ساس تختخواب نیز استفاده شده که پس از بحران کرونا دو مرکز در بریتانیا قصد دارند برای شناسایی کرونا از سگ‌ها بهره ببرند.

با توجه به نوپدید بودن این بیماری و نیاز به کسب اطلاعات بیشتر و همچنین احتمال انتقال مکانیکی، تاکید می شود که در صورت داشتن علائم مشکوک به ویروس کرونا در تماس با انسان و حیوان، تمامی دستورالعمل‌های بهداشتی همانند گذشته شامل شستشوی دست قبل و پس از تماس با حیوان خانگی یا اشیاء آنها آب و صابون مایع یا ضدعفونی با الکل ۷۰ درصد رعایت نمائید و در تماس با افراد بیمار از ماسک استفاده نمائید.

برای مبارزه با بیماری کووید-19 در حال حاضر واکسن و دارو اختصاصی در دسترس نیست اما تحقیقات در کشورهای مختلف ار جمله چین، روسیه، انگلستان، امریکا، استرالیا و غیره برای تولید واکسن و دارو در جریان است و موفقیت هایی در آزمایش آنها بر روی حیوانات و داوطلبان انسانی بدست آمده است. 

کسب اطلاعات بیشتر و به روز

در چند هفته گذشته، پیشرفت سریع در شناسایی علل ویروسی، جداسازی ویروس عفونی و توسعه ابزارهای تشخیصی ایجاد شده است. با این حال، هنوز هم بسیاری از سؤالات مهم وجود دارد که باید به آنها پاسخ داده شود. دانش ما درباره این بیماری به سرعت در حال تغییر است و اطلاعات ما در صورت دسترسی باید به روز شود.

جدیدترین اطلاعات و توصیه ها درباره عفونت انسان را می توان در وب سایت های سازمان جهانی بهداشت (WHO) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC) و درباره سلامت حیوانات را در سایت سازمان جهانی بهداشت حیوانات (OIE) به شرح زیر مشاهده کرد:

1)     www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus2019

2)     www.cdc.gov/coronavirus/about/index.html

3)     www.oie.int/sledgeical-expertise/specificinformation-and-recommendations/questions-and-answers-on-2019novel-coronavirus/

در پاسخ به این طغیان کروناویروس جدید، علاوه بر سازمان های جهانی، کمیته های علمی انجمن جهانی و بین المللی حوزه های مختلف دامپزشکی به سوالات متداول اعضای خود و عموم مردم در سراسر جهان با رویکرد سلامت واحد پاسخ داده اند از جمله:

4)     انجمن جهانی دامپزشکی (WVA)-  www.worldvet.org

5)     انجمن جهانی دامپزشکی حیوانات کوچک (WSAVA) –www.wsava.org

6)     انجمن دامپزشکی آمریکا (AVMA) -www.www.avma.org

این سازمان ها و انجمن ها از اقدامات لازم برای کاهش خطر به عنوان بخشی از مبارزه با کووید-19 حمایت می کنند. امیدوار هستند که این اطلاعات برای برخورد مناسب با نگرانی های بهداشتی صاحبان حیوانات خانگی و دامپزشکان و عموم مردم مفید باشد.

منابع:

1)    SCMP Reporter, Coronavirus: dog of Hong Kong Covid-19 patient tests ‘weak positive’, Published: 2:38am, 28 Feb, 2020,SOUTH CHINA MORNING POST.https://www.scmp.com/news/hong-kong/health-environment/article/3052775/coronavirus-dog-hong-kong-covid-19-patient-tests

2)    Lilian Cheng, First dog found with coronavirus has died after returning home virus-free from quarantine, Hong Kong authorities reveal,SOUTH CHINA MORNING POST. Published: 2:04am, 18 Mar, 2020, www.scmp.com/news/hong-kong/health-environment/article/3075650/first-dog-found-coronavirus-has-died-after

3)    Lilian Cheng, Coronavirus: Hong Kong confirms a second dog is infected,SOUTH CHINA MORNING POST. Published: 9:00pm, 19 Mar, 2020, https://www.scmp.com/news/hong-kong/health-environment/article/3075993/coronavirus-hong-kong-confirms-second-dog

4)    Low-level of infection with COVID-19 in Pet Dog , Ends/Wednesday, March 4, 2020
Issued at HKT 21:08, https://www.info.gov.hk/gia/general/202003/04/P2020030400658.htm

5)    Hong Kong confirms a second dog tests positive for Covid-19, Published20 MARCH, 2020UPDATED 20 MARCH, 2020. www.todayonline.com/world/hong-kong-confirms-second-dog-infected-covid-19

6)    Noah Higgins-Dunn, Hong Kong dog with coronavirus is ‘doing well,’ WHO says.PUBLISHED THU, MAR 5 202011:48 AM ESTUPDATED THU, MAR 5 202012:32 PM EST, https://www.cnbc.com/2020/03/05/hong-kong-dog-with-coronavirus-is-doing-well-who-officials-say.html

7)    AKC Staff, Can Dogs Get Coronavirus? Mar 20, 2020 | 3 Minutes, https://www.akc.org/expert-advice/news/can-dogs-get-coronavirus/

8)    CORONAVIRUS AND PETS: FAQS FOR OWNERS,NO EVIDENCE DOGS GET COVID-19 Mar 19, 2020, https://vetmed.illinois.edu/pet_column/coronavirus-pets/

9)    Katy Nelson, Q&A: New Coronavirus (COVID-19) and Pets, March 13, 2020 at 08:41PM, https://www.petmd.com/news/care-safety/qa-new-coronavirus-covid-19-and-pets-38255?

10)  Thomas Sit, Information received on 01/03/2020 from Chief Veterinary Officer / Assistant Director (Inspection & Quarantine), Agriculture, Fisheries and Conservation Department, Hong Kong Special Administrative Region Government, Hong Kong , Hong Kong (SAR - PRC), https://www.oie.int/wahis_2/public/wahid.php/Reviewreport/Review?

11)  COVID-19 and veterinary activities designated as essential, OIE/WVA Joint Statement, https://www.oie.int/en/for-the-media/press-releases/detail/article/covid-19-and-veterinary -activities-designated-as-essential/

12)  Questions and Answers on the 2019 Coronavirus Disease (COVID-19), (last updated: 23/03/2020), https://www.oie.int/en/scientific-expertise/specific-information-and-recommendations/questions-and-answers-on-2019novel-coronavirus/

13)  Coronavirus, https://www.who.int/health-topics/coronavirus#tab=tab_1

14)  The New Coronavirus and Companion Animals - Advice for WSAVA Members, WSAVA Scientific and One Health Committees, UPDATED AS OF MARCH 20, 2020, https://wsava.org/

15)  COVID-19 Site Self-Assessment, https://www.aibinternational.com/en/About-Us/Contact-Us

16)  COVID-19: FAQs FOR PET OWNERS, Updated as of 10:00 AM Central Time, Wednesday, March 12, 2020, www.www.avma.org /Coronavirus

17)  COVID-19: FAQs FOR VETERINARIANS AND VETERINARY CLINICS, Updated as of 10:00 AM Central Time, Wednesday, March 12, 2020, www.www.avma.org/Coronavirus

18)  Bara Vaida, Your Pets Unlikely to Get or Give Coronavirus. WEBMD HEALTH NEWS https://pets.webmd.com/news/20200303/your-pets-unlikely-to-get-or-give-coronavirus?

19)  Pet cat contracts Covid-19 from Belgian owner, By AFP - March 28, 2020 @ 2:38pm, https://www.nst.com.my/world/world/2020/03/578974/pet-cat-contracts-covid-19-belgian-owner

20)  Statement relating to cat in Belgium with coronavirus ( COVID-19), https://www.cats.org.uk/help-and-advice/coronavirus/statement-relating-to-cat-in-belgium-with-coronavirus-covid-19

21)  Scott Weese, COVID-19 virus in a cat: Belgium, March 27, 2020, https://www.wormsandgermsblog.com/2020/03/articles/animals/cats/covid-19-in-a-cat-belgium/

22)  What veterinarians need to know, Updated as of 10:00 a.m. on March 27, 2020, https://www.avma.org/resources-tools/animal-health-and-welfare/covid-19

23)  COVID-19 Advice for Cat Owners, 20th March 2020, https://icatcare.org/covid-19-advice-for-cat-owners/.

24)  Amy Coles, Thousands more pets could be abandoned in China over coronavirus, charities warn, Sunday 15 March 2020 10:00, https://www.independent.co.uk/news/world/asia/coronavirus-china-pets-abandon-false-reports-animals-transmit-carry-a9400056.html

25)  Number of dogs and cats kept as pets worldwide in 2018, https://www.statista.com/statistics/1044386/dog-and-cat-pet-population-worldwide/

26)  Leading Veterinary Diagnostic Company Sees No COVID-19 Cases in Pets ,WESTBROOK, Maine, March 13, 2020, https://www.idexx.com/en/about-idexx/news/no-covid-19-cases-pets/

27)  COVID-19: Coronavirus & Pets, Updated: 2020-03-28 07:00:00, https://www.oregonvma.org/care-health/zoonotic-diseases/coronavirus-faq

28) رفیعی‌پور، علیرضا: تشریح اقدامات ۱۸ گانه سازمان دامپزشکی کشور برای مقابله با بیماری کووید ۱۹ ناشی از کروناویروس، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،  ۱۰ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۳:۵۱، http://hakimemehr.ir/fa/news/56358

29) یک گربه در بلژیک از صاحب بیمارش به بیماری کرونا مبتلا شد،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،  ۱۰ فروردين ۱۳۹۹ - ۰۰:۰۵، http://hakimemehr.ir/fa/news/56340

30) استفاده از حس بویایی سگ‌ها برای شناسایی ویروس کرونا، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،  ۱۰ فروردين ۱۳۹۹ - ۰۰:۰۵، http://hakimemehr.ir/fa/news/56329

31) در پی ابتلای خواهر یکی از کارگران کشتارگاه مرغ گچساران به بیماری کرونا، این کشتارگاه تعطیل شد، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۱۰ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۳:۵۳، http://hakimemehr.ir/fa/news/56359

32) نتایج مثبت واکسن ویروس کرونا تولید‌شده توسط محققان انگلیسی روی موش‌ها/ این واکسن برای آزمایش انسانی ارسال شد، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،http://hakimemehr.ir/fa/news/56335

33) فتحی، اکبر: حیوانات دارای سابقه تماس با موارد مشکوک به کرونا، قرنطینه شده و مورد آزمایش قرار بگیرند، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۱۰ فروردين ۱۳۹۹ - ۰۰:۰۴، http://hakimemehr.ir/fa/news/56337

34) فعالیت مراکز دامپزشکی پس از اجرای طرح فاصله‌گذاری اجتماعی، مجاز اعلام شد، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۸ فروردين ۱۳۹۹ - ۱۱:۲۶، http://hakimemehr.ir/fa/news/56321

35) کنارکوهی، مصطفی: هیچ‌ مورد انتقال کرونا بوسیله محصولات دامی در دنیا گزارش نشده است، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۸ فروردين ۱۳۹۹ - ۱۱:۲۶،  http://hakimemehr.ir/fa/news/56320

36) داهیم، کامیار:رعایت فاصله از حیوانات خانگی ضروری است، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۷ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۰:۵۲، http://hakimemehr.ir/fa/news/56307

37) رئيسی، علی رضا: در تیم مبارزه با کرونای وزارت بهداشت، ۴ دامپزشک نخبه حضور دارند/ دامپزشکانی در تیم ما حضور دارند که از نظر علمی بسیار قوی هستند، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۷ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۰:۵۳،  http://hakimemehr.ir/fa/news/56312

38) محمدخانی، زینب: نتیجه نهایی آزمایش ۳ قلاده سگ تلف‌شده در لرستان از نظر ابتلا به کرونا اعلام شد، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۷ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۰:۵۳، http://hakimemehr.ir/fa/news/56317

39) رایان، شان: رئیس انجمن جهانی دامپزشکی حیوانات کوچک خواستار جلوگیری از تعطیلی کلینیک‌ها و بیمارستان‌های دامپزشکی به بهانه شیوع کرونا شد، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۶ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۱:۱۸، http://hakimemehr.ir/fa/news/56294

40) هاتفی، فرزام: توصیهیک دامپزشک به قرنطینه حیوانات خانگی/ از بیرون بردن حیوانات خود خودداری کنید، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۶ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۱:۱۹، http://hakimemehr.ir/fa/news/56291

41) محمدخانی، زینب: نمونه‌های اخذ شده از ۳ قلاده سگ تلف‌شده در لرستان برای بررسی ابتلای احتمالی آنها به کرونا، به آزمایشگاه ارسال شد، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۶ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۱:۱۹، http://hakimemehr.ir/fa/news/56295

42) مهری، تقی: دامپزشکان هم جزو گروه پزشکی هستند/ کرونا اعزام مشمولان دامپزشکی به سربازی را جلو انداخت،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر۰۷ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۰:۵۳، ، http://hakimemehr.ir/fa/news/56315

43) بیطرف، ماهان: اطلاع‌رسانی نادرست درباره کرونا باعث شد برخی از مردم حیوانات خانگی خود را رها کنند،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۵ فروردين ۱۳۹۹ - ۱۲:۵۱، http://hakimemehr.ir/fa/news/56273

44) سلامتی، رامین: از اعمال محدودیت برای فعالیت درمانگاه‌ها، پلی‌کلینیک‌ها، بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها و مراکز مایه‌کوبی دامپزشکی استان تهران خودداری به‌عمل آید، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،  ۰۵ فروردين ۱۳۹۹ - ۱۲:۵۲، http://hakimemehr.ir/fa/news/56280

45) متولی، سبحان: هشدار دبیر انجمن دامپزشکان بالینی مازندران درباره مخاطرات رها کردن حیوانات خانگی در طبیعت به بهانه کرونا،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۴ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۳:۰۵. http://hakimemehr.ir/fa/news/56269

46) فرهادی، محسن: مرجع رسیدگی به موضوع سرفه سگ‌های اطراف بیمارستان مسیح دانشوری، سازمان دامپزشکی است.پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۴ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۳:۰۵، http://hakimemehr.ir/fa/news/56271

47) سرابندی، رکسانا: اخبار منتشر شده درباره ابتلای حیوانات خانگی به کووید-۱۹ مبنای علمی ندارد، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۴ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۳:۰۵، http://hakimemehr.ir/fa/news/56268

48) واکسن جدید کرونا ساخت انگلیس هم بر روی حیوانات آزمایش می‌شود،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۳ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۱:۴۲، http://hakimemehr.ir/fa/news/56263

49) ماکنعلی، علی ا‌صفر : تشریح یافته‌های جدید درباره احتمال انتقال عامل بیماری کووید-۱۹ از انسان به حیوانات خانگی و بالعکس، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۳ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۱:۴۴http://hakimemehr.ir/fa/news/56259/

50) ویروس «کرونا» عامل مرگ سگ پامرانین هنگ‌کنگی که آزمایش اولیه‌اش از نظر کووید-۱۹ مثبت بود، نبوده است، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۳ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۱:۴۲، http://hakimemehr.ir/fa/news/56264

51) برومندفر، سامد: توصیه‌های سازمان دامپزشکی به مردم درخصوص نحوه خرید فرآورده‌های خام دامی در شرایط شیوع بیماری کرونا، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۳ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۱:۴۴، http://hakimemehr.ir/fa/news/56260

52) رحمانی، خدیجه: چگونه مواد غذایی گوشتی را از شر کرونا خلاص کنیم؟پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۲ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۲:۱۳، http://hakimemehr.ir/fa/news/56252

53) در مقاله خبرنامه انجمن جراحی دامپزشکی ایران عنوان شد:توضیحات سازمان جهانی بهداشت دام (OIE) درباره بیماری کووید-۱۹،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،  ۰۲ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۲:۱۴، http://hakimemehr.ir/fa/news/56249

54) روسیه آزمایش واکسن کرونا بر روی حیوانات را آغاز کرد،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۲ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۲:۱۳، http://hakimemehr.ir/fa/news/56253

55) واکسن کرونا ساخت چین با موفقیت روی حیوانات آزمایش شد/ آغاز آزمایش این واکسن روی داوطلبان،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۲ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۲:۱۳، http://hakimemehr.ir/fa/news/56256

56) اکبرشاهی، علیرضا: ویروس کرونای جدید در پرندگان یا حیوانات دیده نشده است اما آنان می‌توانند به‌صورت مکانیکی ناقل ویروس باشند. پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر ۰۲ فروردين ۱۳۹۹ - ۲۲:۱۵، http://hakimemehr.ir/fa/news/56251

57) داودی، یوسف: کرونا اهمیت همکاری پزشکان و دامپزشکان را گوشزد کرد،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۰۱ فروردين ۱۳۹۹ - ۰۵:۵۸، http://hakimemehr.ir/fa/news/56247

58) سیدرسولی، میرجلال: جناب نامستطاب کرونا! من یک دامپزشکم!پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۰۱ فروردين ۱۳۹۹ - ۰۵:۵۷، http://hakimemehr.ir/fa/news/56246

59) سازمان دامپزشکی‌ و آگاهی‌بخشی در مهار كرونا، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۲۸ اسفند ۱۳۹۸ - ۲۲:۵۹، http://hakimemehr.ir/fa/news/56236

60) ابراهیمی، افشین: مروری بر ویروس‌های خانواده کرونا (کروناویریده) در دامپزشکی (بخش دوم و پایانی)،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۲۷ اسفند ۱۳۹۸ - ۲۱:۴۲، http://hakimemehr.ir/fa/news/56224

61) رفیعی‌پور، علیرضا: تاکنون گزارشی از ابتلای جمعیت حیوانات به ویروس کرونا نداشته‌ایم، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۲۸ اسفند ۱۳۹۸ - ۲۳:۰۰، http://hakimemehr.ir/fa/news/5623

62) نویسنده: امضا محفوظ، ضرورت اجتناب از عصبی‌تر نمودن مردم با استرس غیرضروری در بحبوبه اپیدمی کرونا، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۲۷ اسفند ۱۳۹۸ - ۲۱:۴۲، http://hakimemehr.ir/fa/news/56222

63) ابراهیمی، افشین: مروری بر ویروس‌های خانواده کرونا (کروناویریده) در دامپزشکی (بخش نخست)،پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر، ۲۴ اسفند ۱۳۹۸ - ۰۲:۴۵، http://hakimemehr.ir/fa/news/56136

64) ذاکریان، مجید: حیوانات خانگی به کرونا مبتلا نمی‌شوند/ از الکل ۷۰ درصد برای ضدعفونی کردن دست و پای حیوانات خانگی استفاده نکنید، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۲۵ اسفند ۱۳۹۸ - ۲۳:۱۳، http://hakimemehr.ir/fa/news/56173

65) دباغ‌مقدم، آراسب: ۹ پیشنهاد برای حضور فعال دامپزشکی در بحران همه‌گیری کرونا، پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۲۵ اسفند ۱۳۹۸ - ۰۱:۳۸، http://hakimemehr.ir/fa/news/56165

66) نوشیدن ادرار گاو توسط هندوها برای جلوگیری از ابتلا به ویروس کرونا!پایگاه خبری تحلیل حکیم مهر،۲۵ اسفند ۱۳۹۸ - ۰۱:۳۸، http://hakimemehr.ir/fa/news/56157